جای خالی باستان‌شناسی در طرح جدید جامع اصفهان
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – کورش دیباج: اصفهان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای تاریخی ایران و جهان، میراثی غنی از لایه‌های فرهنگی و آثار باستان‌شناسی را در دل خود جای داده و شواهد تاریخی بی‌شماری از دوره‌های مختلف تاریخی همچنان در زیر لایه‌های شهری امروز مدفون است. با این حال، توسعه شهری در دهه‌های اخیر اغلب بدون توجه به این گنجینه‌های تاریخی انجام شده است. طرح جدید جامع شهر اصفهان فرصتی برای بازنگری در این روند و ادغام باستان‌شناسی شهری در برنامه‌ریزی‌های کلان است. در این راستا، خبرگزاری مهر گفتگویی تفصیلی با علی شجاعی اصفهانی، دکترای باستان‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان، در خصوص اهمیت توجه به باستان‌شناسی در تدوین طرح جدید جامع شهر اصفهان داشته است. آنچه در ادامه می‌خوانید، بخش اول این مصاحبه است و بخش‌های بعدی در روزهای آینده منتشر خواهد شد.
برخی معتقدند که باستان‌شناسی مانعی برای توسعه شهری است و ممکن است پروژه‌های عمرانی را متوقف کند. نگرانی‌هایی در خصوص نبود توجه به آن در طرح جامع شهری اصفهان نیز وجود دارد. نظر شما در این مورد چیست؟
از آنجایی که نقش باستان‌شناسی در توسعه شهری مشخص و تبیین نشده برخی تصور می‌کنند که باستان‌شناسی مانعی برای توسعه شهر است. در کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، ما هنوز به آن بلوغ نرسیده‌ایم که اهمیت باستان‌شناسی و ویژگی‌های آن را درک کنیم. این عدم بلوغ فکری در میان لایه‌ای از مردم منجر به تخریب و غارت میراث و در میان لایه تصمیم گیر مانع توسعه تلقی می‌شود که چنین نگاه‌هایی ضربات مهلکی بر ایران وارد آورده است. در پاسخ دیگر به این سوال باید گفت که افراد توسعه را چگونه معنی می‌کنند؛ اگر توسعه حذف شواهد تاریخی و ساز و سازهای بی هویت و یکسان است طبیعتاً باستان شناسی که هیچ بسیاری از دانش‌های دیگر نیز با آن تضاد خواهد داشت و نتیجه آن مشکلاتی می‌شود که با آن مواجه هستیم.
کشورهای غربی، دهه‌هاست که مطالعات باستان‌شناسی را در شهرهای خود به‌طور جدی دنبال می‌کنند. این فعالیت‌ها به بخشی از فرایند توسعه شهری آنها تبدیل شده است. حتی کشورهای اطراف ما نیز به این اهمیت پی برده‌اند و در زمینه مطالعات باستان‌شناسی شهری از ما بسیار جلوتر هستند. اگر جستجویی ساده در اینترنت انجام دهید، می‌بینید که بسیاری از شهرهای دنیا از این دانش برای شناخت هویت خود، پیشینه تاریخی و فرهنگی‌شان بهره می‌گیرند. آنها این هویت را نه‌تنها برای افتخار ملی، بلکه به‌عنوان یک ابزار اقتصادی به کار می‌برند و با توسعه؛ گردشگرانی منجر به درآمدزایی می‌شود.
در سطح بین‌المللی، معاهدات متعدد جهانی وجود دارد که بر اهمیت شهرهای تاریخی و ضرورت حفاظت از آنها تأکید می‌کند. اما متأسفانه، در کشور ما و به‌ویژه در شهر اصفهان، تصمیم‌گیران اهمیت این موضوع را درک نکرده‌اند. باستان‌شناسی و در شکل کلی‌تر آن میراث فرهنگی اغلب به‌عنوان یک رشته فانتزی تلقی می‌شود که وجود آن ضروری نیست. تغییر این نگرش اشتباه نیازمند صرف هزینه، زمان و فعالیت‌های کلان فرهنگی است.
در خصوص بازنگری طرح جامع شهری اصفهان که مطالعات اولیه آن شروع شده فرصتی مناسب فراهم آمده تا بتوان باستان‌شناسی را در آن لحاظ کرد. متأسفانه متولیان امر هیچ شناخت و اراده‌ای برای این موضوع ندارند و باید تلاش کرد تا بتوان از این فرصت بیشترین بهره برداری را به نفع باستان شناسی داشت. اصفهان، نه‌تنها در ایران بلکه در کل جهان قدیم، شهری بسیار مهم و ارزشمند محسوب می‌شود. به همین خاطر بایستی به کسانی که در حال تدوین و بازنگری این طرح هستند، اهمیت لایه‌های فرهنگی مدفون در زیر شهر امروزی و ضرورت بهره برداری از آنها را به عنوان شناخت منافع ملی و حفاظت از آن یادآور شد. این عدم شناخت، همان‌طور که تاکنون آسیب‌های جبران‌ناپذیری به شهر وارد کرده، می‌تواند در آینده نیز مشکلات بزرگی به وجود آورد و منجر به محو دیگر شواهد شود.
بازنگری این نگاه نیازمند هم‌افزایی نهادها و افراد مسئول است تا بتوان باستان‌شناسی را به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از توسعه شهری اصفهان نهادینه کرد. طرح جامع شهری باید به‌طور جدی به این مسئله بپردازد، در غیر این صورت، روند تخریب میراث تاریخی و فرهنگی شهر همچنان با بی خردی ادامه خواهد یافت.
چرا باستان‌شناسی شهری در طرح جامع شهر اصفهان باید مورد توجه قرار گیرد؟ آیا می‌توانید با ارائه مثال‌های مشخص توضیح دهید که چگونه توجه به باستان‌شناسی می‌تواند در این طرح اهمیت پیدا کند؟
برای درک اهمیت باستان‌شناسی در طرح جامع شهری اصفهان، لازم است به تاریخ این شهر و جایگاه آن در دوره‌های مختلف اشاره کنیم. به‌طور خاص، اگر به تاریخ ۱۴۰۰ ساله ایران در دوران اسلامی نگاه کنیم، دو دوره شاخص و بسیار مهم داریم: دوره سلجوقی و دوره صفوی که در هر دو این دوران اصفهان مرکزیت داشت.
در دوره سلجوقی، قدرتمندترین حکومت پس از دوره ساسانی در ایران شکل گرفت. این دوره به لحاظ قدرت سیاسی به لحاظ ثروت اقتصادی به اوج خود رسید. اطلاعات آماری موجود نشان می‌دهد که این دوره از ثروتمندترین دوره‌های تاریخ ایران بوده است. در این دوره، اصفهان به‌عنوان مرکزیت این حکومت عظیم، یکی از مهم‌ترین نقاط استراتژیک و مراکز سلطنتی ایران محسوب می‌شده است.
دوره باشکوه صفوی نیز از لحاظ توسعه شهری و ساخت‌وساز اهمیت بسیار زیادی دارد. در این دو دوره، توسعه و ساخت‌وساز گسترده‌ای در شهر اصفهان صورت گرفت که همچنان اندک آثار آن را می‌توان مشاهده کرد. این موضوع اهمیت توجه به لایه‌های پنهان تاریخی اصفهان را دوچندان می‌کند.
به‌عنوان مثال، اگر به مسجد جامع اصفهان به عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار تاریخی شهر از دوره سلجوقی نگاه کنیم نمی‌توان پذیرفت که در کنار چنین بنای مهمی هیچ بنای دیگری وجود نداشته است. ساختار شهرهای اسلامی به‌طور کلی شامل دارالعاماره‌ها، بازارها، مساجد جامع و دیگر فضاهای شهری است که الگویی خاص دارند و در منابع تاریخی مربوط به اصفهان شواهد آنها موجود است. این الگوها، به‌ویژه در اصفهان، ارزش اجتماعی و تاریخی بسیاری دارند. اما برای شناخت دقیق این الگوها، نیازمند انجام کاوش‌های باستان‌شناسی هستیم تا بتوانیم لایه‌های پنهان شهر را کشف کنیم.
متأسفانه، پروژه‌های کلان شهری که در دو تا سه دهه اخیر در اصفهان اجرا شده است، کمترین توجه را به باستان‌شناسی داشته‌اند. نمونه واضح این بی‌توجهی، پروژه میدان امام علی است. این پروژه به‌صورت متفق‌القول توسط تمام کارشناسانی که با اصفهان آشنایی دارند، یکی از مخرب‌ترین پروژه‌های شهری شناخته می‌شود. همچنین، پروژه متروی اصفهان نیز از دیگر نمونه‌های مخرب در حوزه باستان‌شناسی است. ایستگاه‌های مترو، ارتعاشات ناشی از حفاری و عدم انجام مطالعات دقیق در این رابطه، باعث از دست رفتن ثروت‌های بی‌شماری شده است و خواهد شد.
البته مردم به خیابان، مترو و فضاهای مدرن شهری نیاز دارند و این نیازها قابل انکار نیست. اما نکته اینجاست که باید بدانیم چه چیزی را به دست می‌آوریم و در مقابل، چه چیزی را از دست می‌دهیم و آیا برای مثال همان نسخه‌ای که در شهری مانند تهران اجرا می‌شود باید در اصفهان هم اجرا شود. آیا از دست دادن ثروت‌های تاریخی و هنری مهم‌ترین شهر ایران، به اسم توسعه، واقعاً ارزشمند است و با اصل حفاظت از منافع ملی همخوانی دارد؟ اصفهان، سمبل تاریخ و هنر ایران است و نباید اجازه داد که بدون در نظر گرفتن اصول علمی و مطالعات باستان‌شناسی، این ارزش‌ها از دست بروند.
با توجه به بازبینی طرح جامع شهری اصفهان، اگر این طرح بدون در نظر گرفتن نظرات کارشناسان باستان‌شناسی تصویب و اجرا شود، کدام بخش‌ها و پیشینه‌های تاریخی شهر اصفهان بیشتر تهدید می‌شود؟
من فکر می‌کنم بازبینی طرح جامع شهری به عنوان یک سند بالادستی فرصت مناسبی را برای حل این مشکل در میان مدت و بلند مدت آن فراهم می‌کند. به همین خاطر لازم است تا اداره کل میراث فرهنگی استان نهایت استفاده را از آن داشته باشد. هم‌اکنون که قرار است این طرح بازبینی شود و چشم‌انداز بلندمدت شهر را شکل دهد باید مسئله باستان‌شناسی شهری به‌طور جدی در آن دیده شود. اگر استاندار و شهردار گردشگری و توجه به گذشته شهر را یکی از سه اولویت کاری خود می‌دانند انجام صحیح و اصولی آن بدون مطالعات باستان شناسی و تدوین اسناد اینچنینی راه به جایی نخواهد برد و تجربه‌های شکست خورده در شهر موید این موضوع است
فرمول ساده‌ای که می‌تواند این مشکل را حل کند، این است که نهادهای شهری و مسئولین، و مالکان خصوصی زمانی که قصد ساخت‌وساز دارند، پیش از هر اقدامی، مطالعات صحیح و نه صوری باستان‌شناسی را مدنظر قرار دهند باید به‌جای اینکه یک نفر از میراث فرهنگی پس از شروع پروژه و به‌طور مقطعی وارد پروژه شود.
قبل از شروع پروژه‌ها، یک تیم متخصص و با تجربه و با معیارهایی که نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و استانداردسازی و بررسی‌های مفصل دارد تشکیل شود. این تیم باید با جلسات متعدد و هم‌افزایی میان افراد مختلف با نهادهای مختلف همکاری کند و راه‌کارهای اجرایی آن را به نفع گذشته شهر پیدا و عملیاتی کند.
در طرح توسعه شهری اصفهان باید این فرصت‌ها برای حفظ آثار تاریخی باقی‌مانده از گذشته پرافتخار شهر به‌خوبی لحاظ شود. چرا که هدف حفظ اندک فضاهایی است که می‌توانند اطلاعات ارزشمندی از تاریخ و گذشته‌ی اصفهان به ما بدهند به این ترتیب، می‌توانیم آثار باستانی را از آسیب و نابودی محافظت کنیم پشتوانه‌ای از هویت تاریخی و فرهنگی برای آینده شهر و کشور ایجاد کنیم.