توضیحات خانه کتاب درباره گزارش تناقضات آماری+پاسخ تسنیم
موسسه خانه کتاب در واکنش به گزارش تسنیم با تیتر «آیا آمارهای سامانه بازار کتاب قابل اتکاست؟» توضیحاتی ارائه کرد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، مشکلات اقتصادی صنعت نشر در یک دهه گذشته موجب شده تا آمارهای نشر در ایران با تغییراتی مواجه شود، نخستین تغییر با کاهش شمارگان خود را نشان داد، کاهش چشمگیری که شمارگان کتاب را از 5 هزار نسخه به کمتر از 500 نسخه رساند. با این حال ناشران کمتر شجاعت اعلام آمارهای واقعی شمارگان کتاب‌های خود را داشته‌اند و از آنجایی که آمارهای نشر در کشور ما بر اساس خوداظهاری ناشران به ثبت می‌رسد، چندان نمی‌توان به صحت آمارهای نشر امیدوار بود. موضوعی که مسئولان نیز در دوره‌های مختلف به آن اذعان داشته‌اند.
این نکته زمانی اهمیت پیدا می‌کند که در سیاست‌گذاری‌‌های دولتی در حوزه نشر به آمارهای موجود و رسمی که در بانک اطلاعاتی خانه کتاب است و بر اساس خوداظهاری ناشران ثبت می‌شود، مراجعه می‌شود و براساس این آمارها وضعیت نشر سنجیده و برای آن تصمیم‌گیری می‌شود. از همین رو، تردید در صحت آمارهای رسمی نگران‌‌کننده شده است. بارها دیده شده که کتابها یا دیرتر از زمان اعلام‌شده در سایت خانه کتاب چاپ می‌شوند یا چاپ مجدد به نام چاپ اول ثبت شده یا جای ترجمه و تألیف در آمارها تغییر کرده است. همچنین، ناشران بسیاری هستند که کتاب را در تعداد نسخه‌های محدودی منتشر می‌کنند، آن‌هم برای ارائه به مؤلف و ارشاد برای صدور مجوز. این موارد را اگر کنار تأکید دولت‌ها بر آمار نشر کتاب قرار دهیم، خواهیم دید که چه بلبشوی فرهنگی ـ آماری ایجاد می‌شود. وضعیتی که در سال‌‌های اخیر انتقاد ناشران را نیز به همراه داشته است، ناشرانی که به آمارهای اعلامی انتشار ماهانه کتاب، آمارهای ارائه شده از سوی برخی پلتفرم‌های مجازی فروش کتاب، آمارهای اعلام شده از فروش کتاب در نمایشگاه کتاب تهران و… انتقاد کرده و با ادله و شواهد به نقد آنها پرداخته‌اند.
ارائه آمارهای صحیح از وضعیت نشر ایران، رفتار مخاطبان در نمایشگاه کتاب تهران، نمایشگاه‌های مجازی، پلتفرم‌های فروش کتاب، استفاده از کتاب های مجازی و الکترونیک اهمیت بسیار دارد. چرا که مرجعی است برای واکاوی رفتار ایرانیان در مواجهه با کتاب و کتابخوانی و البته سیاست‌گذاری مدیران و مسئولان فرهنگی در کشور.
هفته گذشته و به دنبال ارائه گزارش‌های آماری از سوی خانه کتاب درباره نمایشگاه کتاب تهران و فعالیت سامانه بازار کتاب در سال 1402 از سوی موسسه خانه کتاب، تشکیک‌هایی درباره صحت این داده‌های آماری و انتقاداتی در محافل ناشران ایجاد شد.
خبرگزاری تسنیم، گزارشی را بر پایه یادداشتی از علی محمدپور ناشر و فعال حوزه نشر الکترونیک با عنوان «آیا آمارهای سامانه بازار کتاب قابل اتکاست؟» منتشر کرد که به بررسی آمارهای ارائه شده از سوی موسسه خانه کتاب و تطابق آن با واقعیت‌های موجود در سامانه بازار کتاب پرداخته بود. بررسی‌های محمدپور نشان می‌داد که در روز انتشار یادداشت، آمارهای موجود در سامانه با آمارهای اعلام شده در گزارش تکتا (منتشره از سوی خانه کتاب) مطابقت ندارد.این گزارش را می‌توانید اینجا بخوانید!
روابط عمومی موسسه خانه کتاب، حالا و پس از انتشار این گزارش، توضیحاتی را درباره گزارش آماری خود ارائه کرده است، این گزارش به شرح ذیل است:
«خانه کتاب و ادبیات ایران در طول فعالیت خود همیشه از نقد استقبال و تلاش کرده تا برنامه‌های خود را بر اساس نقدهای منصفانه اصلاح کند. این میان متاسفانه برخی با روش غلط تحلیل داده‌ها و بر مبنای پیش‌‌فرض‌های ذهنی بجای نقد دست به تخریب می‌زنند. در تاریخ بیست وهشتم شهریور 1403 خبرگزاری محترم تسنیم در اقدامی عجیب و به دور از شأن حرفه‌ای یک رسانه رسمی؛ طی گزارشی با عنوان «آیا آمارهای سامانه بازارکتاب قابل اتکاست؟» به بازنشر یادداشتی پرداخت که انتشارِ بدون تحقیق آن در یک رسانه اسم و رسم‌دار بسیار تامل‌برانگیز است. انتشار این مطلب در صفحات شخصی افراد و گروه‌های مجازی هم با ملاحظاتی روبروست چه رسد به یک رسانه رسمی که اهداف خود را « آگاهی‌بخشی و بصیرت‌افزایی» اعلام کرده است، آن را منتشر کند. به هر روی به دور از پرداختن به لحن نامناسب و غیرمنصفانه یادداشت مطروحه، توضیحات زیر برای تنویر افکار کتابدوستان و علاقه‌مندان به آمار صحیح تقدیم می‌شود. امید است رسانه‌های دیگری که خبر قبلی را به نقل از خبرگزاری تسنیم منتشر کردند، در انتشار این پاسخ نیز اهتمام داشته باشند.
در گزارش فوق‌الاشاره چنین آمده است: «در این سامانه؛ 261420 عنوان کتاب عرضه شده، 224 فروشنده، 17798 ناشر دارای کتاب در بازارکتاب و فروش نزدیک به 16 میلیارد تومان در سال 1402. اگر تمام کتاب‌های موجود در این سامانه را بشماریم، خواهیم دید که این عدد مطابقت ندارد، چرا که تنها 102 هزار عنوان کتاب در این سامانه ثبت شده است، ثبت بودن به‌معنای عرضه‌شدن هم نیست، چرا که تعداد قابل‌توجهی از این کتاب‌های ثبت‌شده غیرفعال است و امکان خرید ندارد.»
لازم است توجه شود کتاب‌های موجود در سامانه بازار کتاب بر اساس موجودی است که کتابفروشان بارگذاری می‌کنند و معنای آن این است که کتاب را در اختیار دارند و در صورت خرید به مشتری عرضه خواهند کرد. روشهای کنترلی و جریمه‌ای مختلفی هم برای بارگذاری کتاب‌های بدون موجودی به کار گرفته شده که کمک می‌کند تا مخاطبان سامانه، خریدی کامیاب داشته باشند و با عدم موجودی مواجه نشوند. این روش‌ها توفیق قابل ملاحظه‌ای نیز داشته‌اند و میزان لغو سفارش به دلیل نداشتن موجودی در بازارکتاب بسیار اندک است. اینکه گزارش مذکور با چه ابزار و چه روشی به عدد 102هزار رسیده مشخص نیست، ولی با ابزار کنترل این سامانه هم‌اکنون که این متن در حال نگارش است، حدود 170 هزار عنوان به صورت یکتا (مطابق شابک اختصاصی هر کتاب) بر سامانه بازارکتاب دارای موجودی و در حال عرضه هستند. این رقم به صورت مستمر در حال کاهش و افزایش است.
عدد 261420 عنوان کتاب یکتا نیز مربوط به یک بازه یک‌ساله است. ممکن است برخی عناوین در این بازه یک ساله یکبار توسط یک کتابفروش بارگذاری شده و بعد به فروش رسیده و ناموجود شده باشند و برخی عناوین نیز ممکن است در مجموع کل سال هم در سامانه دارای موجودی بوده باشند که هر دو نوع این کتابها صرفا یکبار شمرده شده‌اند. به عبارتی مجموع عناوینی که در سال 1402 حداقل یک بار و فارغ از اینکه چه مدت موجود مانده یا فروش رفته یا توسط خود کتابفروش به صورت حضوری فروش رفته و از سامانه حذف شده‌اند، 261420 عنوان بوده است. روشن است این تعبیر به معنای آن نیست که در پایان سال 1402 این تعداد موجودی یکتا در سامانه بوده است.
در گزارش خبرگزاری تسنیم آمده است: «در یک سال طلایی فعالیت این سامانه حدود 240 هزار کتاب فروش رفته است. به گزارش‌های سامانههای دیگر این حوزه اگر مراجعه شود برای مثال دیجی کالا در سال 99 بیش از 4 میلیون جلد کتاب فروش داشته است که می‌شود با این مقایسه نتیجه عملکرد این سامانه و یک شرکت بخش خصوصی را متوجه شد.»
ضمن تاکید بر این نکته که خانه کتاب و ادبیات ایران هیچگونه تصدی‌گری در این سامانه ندارد و خود را رقیب هیچ بخش خصوصی نمی‌داند، لازم است اشاره شود، تاکنون و حسب بررسی‌ها هیچ «بازارگاه اختصاصی کتاب» که خودِ «سکو هیچ دخل و تصرف و انتفاعی از فروش کتاب نداشته باشد» و «آخرین حلقه زنجیره صنعت نشر یعنی کتابفروشی‌ها را به مخاطب نهایی متصل کند» به غیر از سامانه بازار کتاب وجود ندارد. در گزارش منتشره از سامانه نیز اشاره‌ای به سال طلایی نشده است. بلکه سال 1402 نخستین سالی بوده که بازار کتاب به صورت کامل (به جز در ایام سی و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران) فعال بوده است. طبیعتاً در اولین سال فعالیت توقع در اوج بودن و به اصطلاح طلایی بودن بیش از حد ژورنالیستی و بدون نسبت با کار حرفه‌ای است. طرفه آنکه مقایسه این سامانه با دیگر سکوهای فروش دیجیتال به دلایل زیر نادرست است.
در جای دیگری از یادداشت، حاصل‌ضرب تعداد خریداران در متوسط سبد خرید به مقدار فروش، متفاوت با عدد اعلام شده در گزارش ذکر شده است. در توضیح این مطلب باید گفت تمام فروش اعلامی فقط از طریق مجازی نبوده و در مناسبت‌هایی مثل هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران و دهه مبارک فجر طرح فروش حضوری نیز در کتابفروشی‌ها بر بستر همین سامانه اجرا شده که اتفاقا فروش قابل توجهی هم داشته و به دلیل حضوری بودن در این مدل فروش، سبد خرید و متوسط تعداد سبد معنا نخواهد داشت.
نکته دیگر هم برخلاف اعداد غیرمستند و مندرج در این یادداشت با اطلاعاتی که از مبادی مختلف در دسترس هست، تاکنون آمار دقیقی از تعداد کتابفروشان کشور به صورت مستند و دقیق منتشر نشده است و مشخص نیست منبع عدد اعلام شده کجاست. خاصه آنکه این اعداد باید به روز و به لحظه و با قابلیت و پذیرش فروش دیجیتال باشد. در هر حال یکی از دلایل اصلی عدم پیوستن کتابفروشان به طرح‌های فصلی قدیم و این سامانه فعالیت تعداد زیادی از آنان به صورت سنتی و بدون هرگونه نرم‌افزار فروش یا حسابداری برآورد می‌شود. این عامل طبیعتا پیوستن به سامانه را دچار مشکل می‌کند.
در خصوص اتصال سامانه به صورت برخط به کتابفروشان نیز باید گفت موضوع آماده‌سازی مشترک از طرف سامانه و نرم‌افزارها مطابق وعده قبلی دنبال شده و تاکنون نرم‌افزار کوثر که مطابق آمار بیشترین استفاده در کتابفروشی‌ها را دارد اتصال برقرار کرده و در دو کتابفروشی کوچک و بزرگ در دو استان مختلف هم در حال طی کردن دوره آزمایشی است. کتابفروشانی که از این نرم‌افزار استفاده می‌کنند بعد از طی مرحله آزمایشی و اطلاع‌رسانی توسط بازارکتاب می‌توانند بدون پرداخت هیچ هزینه‌ای از مسئولان نرم‌افزار کوثر درخواست اتصال کنند. نرم افزارهای ایده و رادین هم در حال نهایی کردن رفت و برگشت اطلاعات هستند که امیدواریم به زودی کار اتصال آنها نیز انجام شود.
خانه کتاب و ادبیات ایران صرفا در مقام تسهیل‌گر و بدون هیچگونه اقدامی در جهت تصدی‌گری، با ایجاد سامانه بازار کتاب تلاش می‌کند به یاری صنعت نشر ایران بیاید تا هم یارانه‌های تخصیص گرفته در جای مناسب خود و به عدالت مصرف شود و هم ویترین کتابفروشی‌های سراسر کشور مرزهای نامحدودی را تجربه کنند. قطعا بالا رفتن میزان فروش در این سامانه به بالاتر رفتن ثبت نام کتابفروشان در آن بستگی دارد که اگر چنین کنند برای خود از سراسر ایران مخاطب و خریدار کسب خواهند کرد. به یقین نمی‌توان کتابفروشی‌ها را مجبور به ثبت‌نام و حضور در این سامانه کرد، اما قطعاً اگر حضور پیدا کنند از مزایای آن منتفع خواهند شد. البته آمارهای سال جاری (1403) نیز نشان از استقبال گسترده‌تر کتابفروشان از این سامانه دارد که انشاءالله گزارش آن منتشر خواهد شد.
مردم عزیز نیز از سراسر کشور از این سامانه استقبال کرده‌اند و تاکنون بیش از 110 هزار نفر (به صورت یکتا براساس کد ملی) از آن خرید کرده‌اند و برخی نیز با چشیدن طعم خرید و تقویت کتابفروشی‌ها چندین نوبت مراجعه داشته‌اند. پس از نمایشگاه کتاب سال 1403 هم سامانه با 25% یارانه تا سقف یک میلیون تومان خرید (250 هزار تومان) به ازای هر کد ملی خریدار و ارسال رایگان در حال فعالیت است که امید است با شناخته‌تر شدن و اقدامات تبلیغی برای سامانه استفاده از آن در هر دو سوی عرضه‌کننده و خریدار گسترش یابد.»
توضیحات خبرگزاری تسنیم
خبرگزاری تسنیم با وام گرفتن از توضیحاتی که خانه کتاب بر گزارش مندرج در این خبرگزاری ارسال کرده و در راستای اهداف «آگاهی‌بخشی و بصیرت‌افزایی»، بر خود لازم می‌داند در راستای وظیفه اطلاع‌رسانی که بر عهده دارد، چند نکته را در این زمینه متذکر شود:
اولاً، این نخستین‌بار نیست که نسبت به آمارهای اعلامی موسسه خانه از صنعت نشر در ایران تشکیک وارد می‌شود و بارها ناشران نسبت به آمارهای اعلامی از نشر و نمایشگاه کتاب در شبکه‌های مجازی و رسانه‌ها انتقاداتی را مطرح کرده‌اند که این انتقادات معمولا با پاسخ‌های رسمی همراه نبوده است.
و اما در یادداشت منتشر شده در خبرگزاری تسنیم، همان طور که ذکر شده است، روش محاسبه تعداد کتاب‌های سامانه (شمارش کتابها در روز انتشار یادداشت) بوده است. از آنجا که تعداد محصولات فعال سایت برخلاف سایت‌های دیگر نمایش داده نمی‌شود. بنابراین با شمردن تعداد کتاب‌های هر موضوع و جمع آنها به عدد 102 هزار رسیده شد. همان‌طور که در متن توضیحات خانه کتاب نیز درج شده است، این ارقام به صورت مستمر در حال کاهش و افزایش است و در روز نگارش متن توضیحات خانه کتاب نیز باز عدد موجود در سامانه به عدد اعلام شده در گزارش اولیه نرسیده است.
در متن توضیحات خانه کتاب که برای خبرگزاری تسنیم ارسال شده آمده است: «لازم است توجه شود کتاب‌های موجود در سامانه بازار کتاب بر اساس موجودی است که کتابفروشان بارگذاری می‌کنند و معنای آن این است که کتاب را در اختیار دارند و در صورت خرید به مشتری عرضه خواهند کرد. روشهای کنترلی و جریمه‌ای مختلفی هم برای بارگذاری کتاب‌های بدون موجودی به کار گرفته شده که کمک می‌کند تا مخاطبان سامانه، خریدی کامیاب داشته باشند و با عدم موجودی مواجه نشوند. این روش‌ها توفیق قابل ملاحظه‌ای نیز داشته‌اند و میزان لغو سفارش به دلیل نداشتن موجودی در بازارکتاب بسیار اندک است.»
این موضوع که خانه کتاب نیز خود صراحتا به آن اشاره کرده یکی از دلایل ناکارآمدی سامانه بازار کتاب از سوی کتابفروشان در دو سال گذشته برشمرده شده است، بسیاری از کتابفروشان بر اساس همین مشکل در زیرساخت عضو این سامانه نشده‌اند، چرا که موجودی یک کتابفروشی به صورت لحظه‌ای در حال تغییر است و سامانه نرم‌افزاری کتابفروشی باید متصل به سامانه بازار کتاب باشد و مخاطب از موجودی کتابفروش به صورت لحظه‌ای باخبر باشد، نه اینکه بعداز ثبت سفارش و طی مراحل پرداخت و … متوجه عدم موجودی کتاب شود.
در گزارش آمده است که روشهای کنترلی کمک زیادی برای عدم مواجه مخاطبان با عدم موجودی کتاب کرده است، این در حالی است که کتابفروشان بسیاری در دوره‌های موقت به دلیل لغو سفارش مشتری به دلیل عدم موجودی کتاب با بسته شدن پنل کاربری خود حتی در ایام نمایشگاه کتاب مواجه شده‌اند، اتخاذ روشهای کنترلی و جریمه‌ای برای کتابفروشان به جای حل ایرادات سیستمی بازار کتاب نمی‌تواند پاسخ روشنی باشد.
درباره نمونه ناشران غیرفعال و کتابفروشی‌های غیرفعال هم با بررسی آنها راستی‌آزمایی شد و مشخص شد این تعداد ناشر یعنی 17798 ناشر روی این سایت فعال نیست و این تعداد ناشر در هیچ سایت و پلتفرمی فعال نیست و کشور ما این تعداد ناشر فعال هم ندارد. بلکه این عدد مربوط به ناشران مجوز گرفته کشور از ابتدای انقلاب است. حال پرسش این است که آیا اعلام تعداد ناشرانی که از ابتدای انقلاب مجور نشر گرفته‌اند به عنوان تعداد ناشر فعال در بازار کتاب برای ارائه گزارش، دردی از صنعت نشر دوا می‌کند یا صرفا به گمراه شدن مخاطب و سیاست‌گذاران فرهنگی منجر می‌شود؟
در متن توضیحات خانه کتاب آمده است که «خانه کتاب و ادبیات ایران هیچگونه تصدی‌گری در این سامانه ندارد و خود را رقیب هیچ بخش خصوصی نمی‌داند، لازم است اشاره شود تاکنون و حسب بررسی‌ها هیچ «بازارگاه اختصاصی کتاب» که خودِ «سکو هیچ دخل و تصرف و انتفاعی از فروش کتاب نداشته باشد» و «آخرین حلقه زنجیره صنعت نشر یعنی کتابفروشی‌ها را به مخاطب نهایی متصل کند» به غیر از سامانه بازار کتاب وجود ندارد.»
باید گفت که اگرچه این فرض اشتباه است که پلتفرم‌های مارکت پلیس مثل باسلام و دیجی‌کالا و اسنپ شاپ و … کارشان تصدی‌گری نیست و بستری برای فعالیت بقیه ایجاد کرده‌اند، اما بین بازار کتاب و این مارکت پلیس‌ها تفاوتی وجود ندارد و تمام این پلتفرم‌ها هزینه دارند و جریان مالی و جریان بازار ایجاد می‌کنند و به بازار و فعالانی مثل کتابفروشی‌ها انتفاع می‌رسانند. پلتفرم‌هایی مثل باسلام حدود 1000، دیجی کالا بیش از 1500 فروشنده و عرضه‌کننده کتاب فعال دارند که بخش بزرگی از آنها کتابفروش هستند. کما اینکه این پلتفرم‌ها به صورت ماهانه با کتابفروشان تسویه حساب می‌کنند و سامانه بازار کتاب معمولا تسویه‌حساب‌های طولانی‌تری دارد که کتابفروشان نیز نسبت به آن انتقاد دارند.
در پایان بد نیست به یک تناقض دیگر گزارش سامانه اشاره می‌شود. در این گزارش تعداد کتاب‌های فروخته شده اعلام نشده است و برای چنین گزارشی عجیب است که تعداد کتاب‌های فروخته شده سامانه در گزارش موجود نیست. اما در یک بخش از گزارش اعلام شده است 58 هزار تا سفارش انجام شده و هر سفارش متوسط 4 کتاب داشته است. یعنی 232 هزار کتاب فروخته شده. در بخش دیگری از گزارش اعلام شده است 16 میلیارد تومان فروش کتاب در سامانه انجام شده است و متوسط قیمت هر کتاب 103 هزار تومان بوده که از این بخش گزارش مشخص می‌شود تعداد کتاب‌های فروش رفته 155 هزار جلد بوده است که در اینجا هم باز با یک تناقض روبرو می‌شویم که خواننده گزارش را دچار سردرگمی نسبت به اعداد گزارش می‌کند.
از موسسه پرسابقه‌ای‌چون خانه کتاب در حوزه نشر انتظار می‌رود از نقدهای کارشناسی استقبال کرده و به ارائه اطلاعات و آمارهای کاربردی از نشر بپردازد و در کنار تسهیل‌گری جریان نشر مطالبات عمومی فعالان این حوزه را نیز پاسخگو باشد، حالا که در ابتدای راه دولت چهاردهم قرار داریم، انتظار اهالی نشر از وزارت فرهنگ و ارشاد این است که اگر قرار است سامانه بازار کتاب که با بودجه دولتی راه‌اندازی شده به کار خود ادامه دهد، هر چه سریعتر نسبت به رفع نواقص و ایرادات این سامانه اقدام شود تا زمینه فعالیت هر چه بیشتر کتابفروشان در آن فراهم شود.
در متن توضیحات آمده است که «موضوع آماده‌سازی مشترک اتصال بر خط کتابفروشان از طرف سامانه و نرم‌افزارها مطابق وعده قبلی دنبال شده و تاکنون نرم‌افزار کوثر که مطابق آمار بیشترین استفاده در کتابفروشی‌ها را دارد اتصال برقرار کرده و در دو کتابفروشی کوچک و بزرگ در دو استان مختلف هم در حال طی کردن دوره آزمایشی است.» اگر چنین باشد می‌توان امیدوار بود که دو سال پس از فعالیت رسمی بازار کتاب حالا بزرگترین نقص این سامانه قرار است برطرف شود، که جای خرسندی است، اما مسئولان توجه داشته باشند که پیش از این نیز اسنپ شاپ در مسیر اتصال برخط کتابفروشان با نرم‌افزارکوثر مسیری را پیمود و هزینه‌های بسیاری انجام شد، اما در نهایت نقصی پدید آمد که نه شرکت کوثر زیر بار آن رفت و نه اسنپ شاپ، امید می‌رود که با دوراندیشی از چنین پیشامدهایی برحذر باشیم.
انتهای پیام/