داستان و شعر منتقل کننده هویت ملی و فرهنگی کشورها هستند
به گزارش خبرگزاری مهر، نشست برخط با عنوان «تأثیر فرهنگ بر هویت ملی و ارزش‌های اخلاقی» توسط رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه و با همکاری دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه، دانشگاه اصفهان و مشارکت اداره‌کل همکاری‌های علمی و دانشگاهی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برگزار شد. در این نشست سخنرانان از ایران و روسیه دیدگاه‌های خود را درباره تأثیر عوامل مختلف فرهنگی بر هویت ملی و ارزش‌های اخلاقی دو کشور، مطرح کردند.
«از اسطوره تا تاریخ: بررسی ساختارهای هویت ملی در کتاب «داستان سال‌های گذشته» و «شاهنامه»» موضوع سخنرانی اولین پژوهشگر از انستیتو فرهنگ‌های شرقی و باستانی دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه؛ «ماکسیم سوخانوف» بود.
سوخانوف با اشاره به متون تاریخی اعم از وقایع نگاری، اشعار حماسی یا وقایع نگاری، به عنوان آثاری که نقشی کلیدی در شکل‌گیری هویت ملی مردم یک کشور ایفا می‌کنند، گفت: این متون و آثار می‌توانند به عنوان مشارکت‌کنندگان فعال در فرآیندهای فرهنگی و سیاسی عمل کنند.
وی به دو مصداق از ایران و روسیه پرداخت و گفت: «داستان سال‌های گذشته» که مجموعه وقایع‌نگاری باستانی روسی است و «شاهنامه» منظومه حماسی فردوسی که با اختلافی حدود یک قرن خلق شده‌اند، دو اثر برجسته ادبی به شمار می‌روند. محققان میان شاهنامه و حماسه‌های قهرمانانه فرهنگ‌های اسلاوی شرقی شباهت‌هایی می‌دانند. این آثار با وجود تفاوت در ژانر، بافت تاریخی و ویژگی فرهنگی، توانایی شگفت‌انگیزی را به عنوان فرهنگ در تبدیل اسطوره به تاریخ و تاریخ به ابزار تحکیم ملی نشان می‌دهند.
این پژوهشگر روس ادامه داد: این دو کتاب را می‌توان به‌عنوان عناصر مهم رمزهای فرهنگی در نظر گرفت که در ساختن هویت‌های ملی و حافظه فرهنگی دو ملت نقش بسزایی داشتند و روایت‌های اسطوره‌ای و حماسی این متون که در آگاهی تاریخی مردم ثبت شده‌اند، پایه‌ای برای خودشناسی و بازتاب فرهنگی، ایجاد تصاویر مشترک میراث قهرمانانه، تداوم فرهنگی و سیاسی و وحدت ملی و در نهایت، مدل‌های پایدار تفسیر گذشته که تأثیر شگرفی در حال و آینده دارند، ترسیم می‌کنند.
بازتاب هویت ملی و ارزش‌های اخلاقی در ادبیات فارسی
الهه سلیمانی پژوهشگر دانشگاه اصفهان با اشاره به بازتاب هویت ملی و ارزش‌های اخلاقی در ادبیات فارسی» گفت: ایرانی کیست؟ و پاسخ به این سوال به شناخت هویت مردمان کشور مربوط است که شالوده آن را هویت ملی و ارزش‌های اخلاقی می‌سازد. هویت ملی و ارزش‌های اخلاقی جامعه از یک منبع است که ریشه در تاریخ، فرهنگ و سنت‌ها دارد و پایبندی به ارزش‌ها ویژه آن ملتی است که به هویت خود افتخار می‌کنند.
وی افزود: کسانی که پایبندی به ارزش‌های اخلاقی مشترک، احساس همبستگی و هویت ملی را در خود تقویت می‌کنند به هویت خود آگاهند و آن را از جنبه‌هایی در ادبیات فارسی یافته‌اند.
این پژوهشگر مهم‌ترین موضوع بازتاب داده شده در ادبیات فارسی را هویت ملی و ارزش‌های اخلاقی جامعه ایران دانست و افزود: در آثار ادبیات فارسی می‌توانیم شاهد نمادهای فرهنگی بی‌شماری باشیم که تاریخ فرهنگ و روحیات ملت ایران را به نمایش می‌گذارند و همچنین به بررسی و تحلیل مسائل اخلاقی و اجتماعی در جامعه نیز می‌پردازند.
وی با اشاره به اینکه ادبیات به عنوان یک پل ارتباطی بین فرد و جامعه عمل می‌کند، گفت: ادبیات از طریق داستان‌ها و شعرها می‌تواند هویت ملی و فرهنگی – اجتماعی و اصول و ارزش‌های اخلاقی را معرفی کند و برای افراد آن جامعه، به مثابه یک آینه و الگو باشد و از طرفی احساس مسئولیت اجتماعی و همبستگی را تقویت کرده و برای افراد دیگر جوامع می‌تواند یک دفترچه راهنمایی برای معرفی هویت و کیستی آن ملت باشد.
سلیمانی گفت: ادبیات یک جامعه، راه چاره‌ای برای گمگشتگی فرهنگی و چالش‌های زندگی مدرن و مصرف محور امروز است؛ جایی که مردم هر جامعه می‌توانند به خویشتن ملی و فرهنگی خود بازگردند.
ابزارگرایی اسطوره‌شناسی در بستر سیاست هویتی
سوفیا رزوشکینا از دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه، سخنان خود را با موضوع «ابزارگرایی اسطوره‌شناسی در بستر سیاست هویتی»، با این واقعیت آغاز کرد که جنگ‌های شناختی و فشار اطلاعاتی، روسیه و ایران را وادار می‌کند تا با روی آوردن به سنت‌ها، به دنبال راه‌های جدیدی برای محافظت از هویت مردمان خود باشند.
وی افزود: ارزش‌های معنوی و اخلاقی دو کشور ایران و روسیه به نوبه خود با بعد اسطوره‌ای فرهنگ پیوند ناگسستنی دارند، زیرا اسطوره‌ها مبنای شکل‌گیری و انتقال این ارزش‌ها بوده و حاوی کهن الگوها و مدل‌های وجودی جهانی هستند.
رزوشکینا ادامه داد: این الگوها نه تنها جهان و جایگاه انسان را در آن تبیین می‌کنند، بلکه رهنمودهای اخلاقی را تعیین و هویت جمعی و فردی را شکل می‌دهند و دقیقاً به همین دلیل است که انسان تمایل دارد امر اساطیری را در وجود خود بازنمایی کند چراکه به او احساسی می‌دهد که ریشه در هستی، درک وجود اصیل خود و احساس تعلق به یک جامعه دارد. وی در ادامه گفت: پدیده هویت، فعالانه توسط غرب برای ساختن سیاست هویتی استفاده می‌شود و این سیاست در حال تبدیل شدن به ابزاری در واقعیت‌های اجتماعی مدرن، به ویژه در زمینه جنگ‌های اطلاعاتی است. ویژگی چنین جنگ‌هایی در تهاجم عناصر یک نظام ارزشی بیگانه به هویت جمعیت کشورها است که منجر به دگرگونی آنها می‌شود.
وی افزود: رولان بارت مکانیسم چنین تهاجمی را کشف کرده و اعتقاد دارد که آن بیانگر شیوه‌ای ابزارگرایانه برای بازنمایی اسطوره‌شناسی است. همان‌طور که تجربه ایران و روسیه نشان می‌دهد، ابزارسازی اسطوره‌شناسی به میدان مبارزه برای حاکمیت فرهنگی و حفظ هویت تبدیل می‌شوند و از آنجا که هویت یک موجودیت ایستا نیست بلکه فرآیندی پویا محسوب می‌شود، از طریق تعامل با دیگری و بافت فرهنگی شکل می‌گیرد.
تبادل ارزش‌ها میان سینما و جامعه
مینا حسنی، پژوهشگر دانشگاه اصفهان با اشاره به موضوع «تبادل ارزش‌ها میان سینما و جامعه»، گفت: از دید بسیاری از جامعه‌شناسان، هنر و جامعه ارتباطی دو سویه و متقابل دارند و در مورد سینما این ارتباط عمیق‌تر و پیچیده‌تر است، چراکه سینما ترکیبی از هنر و صنعت را در خود دارد و به طور همزمان ارتباطی تصویری و صوتی با مخاطب ایجاد می‌کند.
حسنی به ایده پیر سورلن جامعه‌شناس سینما اشاره کرد و گفت: هرچند سینما قابلیت آن را ندارد که به طور کامل هرآنچه در واقعیت هست را بی کم و کاست به تصویر درآورد، از شر واقعیت بیرونی خلاص نمی‌شود، درست مانند آئین‌ها که هرچند سوژه خود را در قالب چارچوب‌ها گاه به صورت دیگری بازتاب می‌دهند، نمی‌توان آنها را نادیده انگاشت.
این پژوهشگر به دوران هشت سال دفاع مقدس اشاره کرد که سینما مفاهیم و ارزش‌های ملی‌گرایی را برجسته می‌کرد و گفت: اگر به تاریخ یک کشور مثل ایران نگاه کنیم درمی‌یابیم که مفهوم ملی‌گرایی نه تنها در زمان جنگ بلکه از قرون قبل در قالب‌های ادبی و شعر و در ناخودآگاه جمعی جامعه نشت و نفوذ داشته و در دوره معاصر دوباره از مسیرسینما بازتولید شده است.
وی افزود: در بحث تحمیلی جهانی شدن و ادغام فرهنگ‌ها و نگرش‌های فکری با این جریان، سینما نیز وارد مرحله جدیدی شده و جوانان و شیوه نگرش آنها در مضامین داستان‌های سینمایی خود را نشان می‌دهد.
ارزش‌های معنوی و اخلاقی در سینمای ایران و روسیه
آناستاسیا کوروستالوا پژوهشگر با اشاره به ارزش‌های معنوی و اخلاقی در سینمای ایران و روسیه گفت: سینمای معاصر عمدتاً با گرایش‌های هالیوود و ارزش‌های لیبرال پشت آن تعریف می‌شود و به دلیل ساده‌سازی طرح‌ها، تمرکز بر نمایش و امتناع از پرداختن به مسائل عمیق اخلاقی و معنوی همواره مورد انتقاد قرار می‌گیرد.
وی ادامه داد: در این زمینه، سینمای ایران و روسیه که مسلماً اشتراکات زیادی با هم دارند، پدیده جالبی را به نمایش می‌گذارند که رویکردی جایگزین برای به تصویر کشیدن زندگی از منظر ارزش‌های تمدنی معنوی و اخلاقی، به همراه دارد.
کوروستالوا به توافق بنیاد سینمایی فارابی با اتحادیه سینماگران روسیه اشاره کرد و افزود: این توافق آینده‌ای مطلوب را برای شناخت سینمای دو کشور فراهم می‌کند شناختی که می‌تواند نشان دهد در ایران تقویت عدالت اجتماعی، جلوگیری از شکاف طبقاتی و توسعه روابط بین فردی، خانوادگی و اجتماعی در راستای تقوای الهی، بصیرت دینی و حکمت به منظور تقویت وحدت ملی درخواست می‌شود.
وی افزود: در حال حاضر وظایف مشابهی برای کارگردانان سینمای روسی در کشور ما تعیین شده است و سیر کلی ارزش‌های اخلاقی سنتی طبق مصوبه دولت تا حدی بر سینمای ما تأثیر می‌گذارد.
این پژوهشگر ادامه داد: از ۵ مارس مشخص شد که وزارت فرهنگ در آینده تلاش‌های خود را بر حمایت از فیلم‌هایی با هدف تقویت ارزش‌های اخلاقی سنتی روسیه متمرکز خواهد کرد و این امر به مشترکات ما با ایران می‌افزاید.
وی درباره سینمای ایران افزود: ایران از نظر سهم سینمای ملی در گیشه با عدد نزدیک به ۱۰۰ درصد پیشتاز است. در روسیه نیز در سال‌های اخیر، روند رشد کمی و کیفی و همچنین افزایش تعداد فیلم‌های داخلی در توزیع وجود داشته است و این امر می‌تواند تا حد امکان سینمای روسیه را از عناصر خام لیبرال پاک کند و به بازیابی و ترویج هویت ملی کمک کند.
این پژوهشگر گفت: در حال حاضر، قابل توجه است که در زمینه رویارویی با محصولات هالیوود، سینمای روسیه به طور فزاینده‌ای تمایل به درک هویت ملی، احیا گذشته تاریخی و ارزش‌های سنتی را نشان می‌دهد که اغلب از طریق مسیحیت ارتدکس منعکس می‌شود.
مبانی تمدنی در تدریس ادبیات روسی
پاول کسیلیف با اشاره به مبانی تمدنی در تدریس ادبیات روسی گفت: امروزه ادبیات روسی، به ویژه در مدارس، بر اساس قوانینی که در دوران شوروی شکل گرفت، مطالعه می‌شود.در بیشتر موارد، ما مطالعه ادبیات روسیه را از قرن نوزدهم آغاز می‌کنیم؛ با پوشکین و با ادبای قبلی، اما در عین حال به وضوح نشان می‌دهیم که قانون عصر طلایی ادبیات روسیه باید دقیقاً از پوشکین برگرفته باشد.
وی افزود: نویسندگان پایان قرن؛ کارامزین، درژاوین، کریلوف پیشینیان پوشکین هستند که عمق ادبیات روسی را آشکار کردند. اگر کریلوف، اخلاق را آموزش می‌داد، برخی از واقعیت‌های زندگی روسی را به صورت تمثیلی بیان می‌کرد، پوشکین آن را از طریق استعداد شاعرانه به عنوان یک داستان سرا آشکار کرد.
پاول کسیلیف سپس به ادبیات در روسیه جدید پرداخت و گفت: در عصر سیاست‌زدایی و تاریخ‌زدایی از روند آموزشی، مهم نیست که کدام قانون در دروس ادبیات غالب باشد بلکه مهم است نمونه‌های زیادی از ادبیات قدیمی روسی توسط جوانان برای درک هویت ملی خوانده شوند و در قانون گنجانده و بازنشر شوند.
وی ادامه داد: لازم است گفته شود که تمام فرهنگ و اندیشه روسی با نقاشی شمایل روسی، الهیات روسی و فلسفه روسی قبل از قرن ۱۹ به فعلیت رسیده و در ذهن فرد روسی شکل گرفته است.
این پژوهشگر گفت: ما باید موضوع بازنگری در دستاوردهای فرهنگ روسیه و بازگرداندن پایه وحدت ارتدکس به روسیه را مطرح کنیم و برای شروع لازم است در آموزش اصولی بر اساس فرهنگ، زیبایی‌شناسی، ادبیات و الهیات ارتدکس همت کنیم.
برقراری ارتباط پژوهشگران جوان ایران و روسیه و تبادل تجربیات و دیدگاه‌ها
محسن گودرزی عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان ضمن ابراز خرسندی از برقراری ارتباط پژوهشگران جوان ایران و روسیه و تبادل تجربیات و دیدگاه‌ها پیرامون موضوع مهم هویت ملی و ارزش‌های اخلاقی در دو جامعه گفت: یکی از بحث‌های مهمی که امروز در این نشست مطرح شد، استفاده از ظرفیت سینما به عنوان سازوکاری در ترویج فرهنگ بومی و نقش آن در عرصه‌های هویتی است.
وی افزود: سینما و ظرفیت‌های آن در ایران و روسیه برای مواجهه با فرهنگ غالب غربی و رهایی از تسلط این فرهنگ در جوامع ما، نقش با اهمیتی دارد و می‌تواند در بازتولید ارزش‌های فرهنگی اجتماعی و سنت‌های ویژه برای تحکیم نهاد خانواده و در نهایت برای ساخت هویت ملی، سهم خود را ایفا کند.
این استاد دانشگاه گفت: در برخی مقالات ارائه شده به نقش زبان فارسی و روسی اشاره شد که در اینجا از مفهوم گفتمان استفاده شده است، بدین معنا که زبان را صرفاً یک سازوکار واژگانی نبینیم بلکه آن را عامل معنابخشی به زندگی تلقی کنیم و بر آن باشیم که چگونه می‌توان در راستای توسعه فرهنگی و هویتی، آن را به خدمت بگیریم.
وی افزود: تقابل هویتی بین ایران و غرب همچنین بین روسیه و غرب در مطالب گفته شده برجسته بود که می‌توان با انجام پژوهش‌های مختلف توسط محققین ایران و روسیه، درک آن و راه‌های مقابله را توسعه داد.
استفاده از ادبیات، زبان و سینما برای توسعه درک هویت ملی و پایبندی به ارزش‌های اخلاقی
آپولیناریا آوروتینا استاد دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه با اشاره به پل ارتباط جوانان دانشگاهی دو کشور دارای تمدن و سبقه فرهنگی دیرینه و غنی گفت: مقالاتی که امروز توسط پژوهشگران ایران و روسیه در این نشست ارائه شد، در مورد فرم و شکل‌دهی درک از هویت ملی و تمدنی دو کشور، از دغدغه جوانان ما برای حفاظت از ارزش‌های اخلاقی و مبانی هویت حکایت داشت.
وی افزود: مطرح کردن ابزارهایی چون ادبیات، زبان و سینما برای توسعه درک هویت ملی و پایبندی به ارزش‌های اخلاقی نشان می‌دهد، چگونه می‌توانیم با این عناصر فرهنگی، بازسازی و درک هویت خود را تحقق ببخشیم بویژه در مورد سینما که امروزه نمی‌توان نقش منحصر بفرد آن را بر اذهان عمومی انکار کرد.
آوروتینا ادامه داد: توصیه من این است که پژوهشگران ما در حوزه‌های مورد بررسی در این نشست، با همکاری دیگر پژوهشگران تحلیل‌های خود را برای حفظ هویت و فرهنگ در جهت تقویت حس تعلق به یک جامعه مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی و سنتی، ارائه کنند و در زمانه‌ای که غربی‌ها هویت جوامع را تحریف و تضعیف می‌کنند، بسیار مهم است که جوانان دو کشور دوست؛ ایران و روسیه با پژوهش‌ها و ارائه راهکارهای خود در این موضوع، هم به آینده توسعه روابط کمک کنند و هم با استفاده از مشترکات فرهنگی، مقابله با فرهنگ تهاجمی غربی را ترویج کنند.