ترقه‌هایی که بانگ خاموشی سنت‌ها شده‌اند
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – کورش دیباج: چهارشنبه‌آخرسال، یکی از کهن‌ترین آئین‌های ایرانی، قرن‌ها به‌عنوان جشنی برای گذار از سال کهنه به سال نو، پاک‌سازی روانی و اجتماعی، و تقویت همبستگی میان مردم برگزار می‌شد. این جشن که ریشه در باورهای اسطوره‌ای و سنت‌های مردمی دارد، با آیین‌هایی مانند پریدن از روی آتش، کوزه‌شکنی، قاشق‌زنی و فال‌گوش ایستادن همراه بوده است. اما در دهه‌های اخیر، تغییرات اجتماعی، رشد شهرنشینی و نفوذ عناصر مدرن، شکل و مفهوم این جشن را دگرگون کرده است.
امروزه، مراسم چهارشنبه‌آخرسال بیش از آنکه یک آئین سنتی و اجتماعی باشد، به شبی پر از هیجان و گاه خطر تبدیل شده است که در آن استفاده از مواد محترقه جایگزین مراسم آئینی شده است. برخی کارشناسان بر این باورند که اگر برای احیای ارزش‌های اصیل این جشن اقدام نشود، چهارشنبه‌سوری به‌عنوان یک بخش از میراث فرهنگی ناملموس ایران، به‌مرور دچار تحریف و کم‌رنگی خواهد شد.
در این گزارش، به بررسی تغییرات چهارشنبه‌آخر سال، دلایل فراموشی آئین‌های اصیل آن و راهکارهای احیای این سنت پرداخته‌ایم.
نسل جوان: چهارشنبه‌آخرسال یعنی هیجان و آدرنالین
علیرضا محمودی، ۲۲ ساله و دانشجوی رشته مهندسی، درباره تجربه‌اش از چهارشنبه آخر سال به خبرنگار مهر می‌گوید: برای ما چهارشنبه‌آخر سال بیشتر یک شب هیجانی است تا یک آئین سنتی. از کودکی به یاد دارم که در این شب، دوستانم به دنبال ترقه و مواد محترقه بودند و این هیجان به بخشی از این جشن تبدیل شده است. راستش را بخواهید، کمتر کسی از هم‌نسلان من درباره کوزه‌شکنی یا قاشق‌زنی چیزی می‌داند. شبکه‌های اجتماعی و ویدئوهای اینترنتی نیز بیشتر جنبه‌های مدرن چهارشنبه‌آخرسال را نشان می‌دهند، نه سنت‌های قدیمی آن را.
او در ادامه اشاره می‌کند که شاید اگر برنامه‌های جذاب و متناسب با سلیقه جوانان برای معرفی آئین‌های اصیل چهارشنبه‌آخرسال برگزار شود، بتواند نظر آنها را جلب کند: شاید اگر جشن‌هایی در محله‌ها برگزار شود که در آن سنت‌های چهارشنبه‌آخرسال به شکلی جذاب بازسازی شوند، ما هم بیشتر به آنها علاقه‌مند شویم. اما در حال حاضر، انفجار ترقه‌ها و آتش‌بازی‌های مهیج، مهم‌ترین چیزی است که از این جشن به یاد داریم.
خانواده‌ها: چهارشنبه‌سوری دیگر آن صفای گذشته را ندارد
زهرا کریمی، ۴۸ ساله و مادر دو نوجوان، درباره تغییرات چهارشنبه‌آخرسال به خبرنگار مهر می‌گوید: چهارشنبه‌آخرسال دوران کودکی ما چیزی نبود که امروز می‌بینیم. در آن زمان، این شب فرصتی برای دورهمی‌های خانوادگی و شادی‌های ساده بود. بچه‌ها قاشق‌زنی می‌کردند، بزرگ‌ترها آتش کوچکی در حیاط خانه روشن می‌کردند و همه کنار هم بودند. اما امروز بیشتر نگران امنیت فرزندانمان هستیم تا لذت بردن از این جشن. هر سال، اخبار حوادث چهارشنبه‌آخرسال پر از گزارش‌های ناراحت‌کننده است.
او تأکید می‌کند که اگر فرهنگ‌سازی مناسبی انجام شود، می‌توان چهارشنبه‌آخرسال را دوباره به شکل اصیل آن احیا کرد: اگر مسئولان فرهنگی و رسانه‌ها به‌جای تمرکز بر خطرات چهارشنبه‌آخرسال، راهکارهایی برای بازگرداندن آئین‌های قدیمی ارائه دهند، شاید بتوانیم این جشن را از وضعیت فعلی نجات دهیم. خانواده‌ها هم نقش مهمی دارند؛ اگر این آئین‌ها را به فرزندانمان آموزش دهیم و در خانه اجرا کنیم، می‌توانیم چهارشنبه‌آخرسال را از یک شب پرخطر به یک شب به‌یادماندنی تبدیل کنیم
تحریف آئین‌های کهن چهارشنبه‌آخرسال؛ از قاشق‌زنی تا انفجارهای مهیب
مریم افشاری، پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی ناملموس، در گفت‌وگو با مهر با تأکید بر اینکه چهارشنبه‌آخرسال همواره جشنی آئینی و نمادین بوده است، می‌گوید: این جشن در گذشته با هدف تطهیر، رفع بلا و استقبال از سال نو برگزار می‌شد. مردم آتش می‌افروختند، اما نه برای تخریب و ایجاد خطر، بلکه به‌عنوان نمادی از روشنایی و گرما. همچنین آیین‌هایی مانند کوزه‌شکنی و قاشق‌زنی برای دفع انرژی‌های منفی و طلب برکت انجام می‌شد. اما امروزه شاهد تغییر کارکرد این جشن هستیم و در صورت تداوم این روند، هویت اصیل چهارشنبه آخرسال از میان خواهد رفت.
افشاری با اشاره به اینکه برخی از این آئین‌ها هنوز هم در نقاطی از ایران زنده هستند، ادامه می‌دهد: در مناطقی مانند یزد و همدان، هنوز هم رسم کوزه‌شکنی اجرا می‌شود، اما در شهرهای بزرگ کمتر کسی از این سنت باخبر است. قاشق‌زنی که زمانی فرصتی برای تقویت همبستگی اجتماعی بود، جای خود را به انفجارهای مهیب و پرخطر داده است. برای حفظ این آئین‌ها باید آگاهی‌رسانی کرد و آنها را به نسل جدید معرفی کرد.
شهرنشینی و تغییر سبک زندگی؛ دلایل فراموشی آئین‌های سنتی
کامران حاجیان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه مردم‌شناسی، یکی از مهم‌ترین دلایل کم‌رنگ شدن آئین‌های سنتی چهارشنبه‌آخرسال را تغییر سبک زندگی و شهرنشینی می‌داند. او در گفت‌وگو با مهر می‌گوید: در گذشته، محله‌ها کوچک بودند و مردم روابط نزدیکی با یکدیگر داشتند. آیین‌هایی مانند قاشق‌زنی در بستری از همبستگی اجتماعی شکل گرفته بودند، اما امروزه سبک زندگی شهری مانع از اجرای چنین سنت‌هایی شده است. تصور کنید کودکی در یک آپارتمان ۱۰ طبقه بخواهد قاشق‌زنی کند؛ احتمالاً همسایگان واکنش مثبتی به این موضوع نخواهند داشت.
حاجیان همچنین معتقد است که مدرنیته و تغییر نگرش عمومی نسبت به این آئین‌ها، نقش مهمی در کاهش علاقه مردم به آنها داشته است: بسیاری از رسوم قدیمی در نگاه امروزی غیرضروری یا حتی غیرمنطقی به نظر می‌رسند. به‌عنوان مثال، فال‌گوش ایستادن که زمانی برای پیش‌بینی آینده رایج بود، امروز دیگر جایگاهی در زندگی شهری ندارد. این تغییر نگرش، همراه با زندگی مدرن، موجب شده بسیاری از آئین‌های چهارشنبه آخر سال به دست فراموشی سپرده شوند.
نسل جدید چهارشنبه آخرسال را چگونه تجربه می‌کند؟
نسرین میرمحمدی، جامعه‌شناس فرهنگی، معتقد است که نسل جدید به دلیل تغییرات فرهنگی و گسترش فناوری، چهارشنبه‌آخرسال را به شکلی متفاوت از نسل‌های قبل تجربه می‌کند. او در گفت‌وگو با مهر بیان می‌کند: چهارشنبه‌سوری در گذشته فرصتی برای تعاملات اجتماعی بود. مردم دور هم جمع می‌شدند، آتش روشن می‌کردند و آیین‌هایی مانند کوزه‌شکنی و قاشق‌زنی را اجرا می‌کردند. اما امروزه این جشن بیشتر به‌عنوان یک شب هیجانی شناخته می‌شود که محور اصلی آن استفاده از مواد محترقه است.
او نقش رسانه‌ها و فضای مجازی را در این تغییرات بسیار مهم می‌داند: امروزه کودکان و نوجوانان از طریق اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، الگوهای جدیدی برای تفریح و سرگرمی پیدا کرده‌اند. رسانه‌ها نیز به‌جای معرفی آئین‌های سنتی چهارشنبه‌آخر سال، بیشتر جنبه‌های مدرن و گاه خطرناک آن را نمایش داده‌اند. این مسئله باعث شده که رسوم قدیمی در حاشیه قرار بگیرند و کمتر مورد توجه قرار گیرند.
آیا امکان احیای آئین‌های چهارشنبه آخرسال وجود دارد؟
هر سه کارشناس بر این باورند که با برنامه‌ریزی صحیح، می‌توان آئین‌های اصیل چهارشنبه‌آخرسال را احیا کرد و آن را از یک جشن پرخطر و بی‌هویت به یک آئین فرهنگی و اجتماعی بازگرداند.
مریم افشاری بر نقش آموزش و آگاهی‌رسانی تأکید دارد و می‌گوید: مدارس، رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی باید درباره این آئین‌ها اطلاع‌رسانی کنند. همچنین برگزاری جشن‌های عمومی در قالبی سنتی می‌تواند مردم را با این رسوم آشنا کند.
کامران حاجیان نیز نقش خانواده‌ها را در حفظ این آئین‌ها کلیدی می‌داند: اگر خانواده‌ها این سنت‌ها را در خانه اجرا کنند و آنها را به فرزندان خود منتقل کنند، احتمال زنده ماندن این آئین‌ها بیشتر خواهد شد.
نسرین میرمحمدی نیز پیشنهاد می‌دهد که برای جلب توجه نسل جدید، این آئین‌ها با روش‌های مدرن تطبیق داده شوند: می‌توان از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی برای تبلیغ این رسوم استفاده کرد. تولید محتوای جذاب، مانند کلیپ‌هایی درباره قاشق‌زنی و کوزه‌شکنی، می‌تواند این آئین‌ها را به نسل جدید معرفی کند و آنها را دوباره زنده سازد.
حال چه باید کرد؟
چهارشنبه‌آخرسال، یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایرانی، در طول زمان دستخوش تغییرات زیادی شده است. بسیاری از آئین‌های سنتی این جشن مانند کوزه‌شکنی، فال‌گوش ایستادن و قاشق‌زنی در حال فراموشی هستند و جای خود را به رفتارهای جدید داده‌اند. کارشناسان معتقدند که تغییر سبک زندگی، شهرنشینی و نفوذ فرهنگ‌های جدید از عوامل اصلی این تغییرات هستند.
بااین‌حال، این آئین‌ها هنوز هم بخشی از میراث فرهنگی ناملموس ایران هستند و می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب، آموزش و استفاده از رسانه‌های نوین، آنها را دوباره زنده کرد. احیای چهارشنبه‌آخرسال به‌عنوان یک جشن آئینی و اجتماعی، نه‌تنها موجب حفظ فرهنگ ایرانی خواهد شد، بلکه می‌تواند از بروز رفتارهای خطرناک و ناهنجاری‌های اجتماعی نیز جلوگیری کند.