کودکان در قفس آلودگی؛ چرا هوا را از آن‌ها دریغ می‌کنیم؟
بنابراین، اثر حفاظت از محیط زیست و برخورداری از محیط زیستی سالم و پایدار بر زندگی بشر به حدی است که نمی‌توان تنیده بودن حقوق بشر و حقوق محیط زیست به یکدیگر را نادیده انگاشت و نسبت به آن بی‌توجه بود. حیات بشر در بستر محیط زیست جریان دارد و نه تنها بشر محق زندگی در محیط زیستی سالم و عاری از آلودگی است بلکه تکلیف صیانت از این امانت را نیز بر دوش دارد. آنچه همواره شاهد آن بوده و هستیم بحث آلودگی هوای پایتخت و دیگر کلانشهرهای کشور عزیزمان ایران است و تاثیر این آلودگی بر شیوع بیماری‌ها و ایجاد امراض در کودکان هستیم، تا جایی که شاهد آن بودیم که در این چند سال برخی مدارس در تهران به‌علت آلودگی بیش از حد هوا تعطیل شدند یا زنگ ورزش خود را تعطیل کردنده‌اند.
حقوق کودکان یکی از اساسی‌ترین جنبه‌های حقوق بشر است که حفظ سلامت و رفاه آنان را به‌عنوان اولویتی بین‌المللی مطرح می‌کند. با این حال، آلودگی هوا و تخریب محیط زیست به چالشی جهانی تبدیل شده‌اند که به ویژه کودکان را، که سیستم ایمنی و تنفسی آسیب‌پذیرتری دارند، در معرض خطر قرار می‌دهد. مطابق با گزارشات سازمان جهانی بهداشت (WHO) و یونیسف، بسیاری از کودکان در سراسر جهان، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه همچون ایران، با سطحی از آلودگی هوا مواجه هستند که به‌مراتب بالاتر از استانداردهای ایمنی است. مطالعات متعددی نشان داده‌اند که آلودگی هوا و تخریب محیط زیست اثرات مخربی بر سلامت کودکان دارند. تحقیقات منتشرشده در ژورنال‌های علمی معتبر از جمله Lancet و Environmental Health Perspectives نشان داده‌اند که قرارگیری طولانی‌مدت در معرض آلودگی‌های هوا، به‌ویژه آلاینده‌های خطرناکی همانند دی‌اکسید نیتروژن (NO2)، ذرات معلق (PM2.5) و اوزون (O3)، با افزایش خطر بیماری‌های تنفسی، مشکلات قلبی-عروقی و حتی اختلالات شناختی در کودکان مرتبط است. بررسی‌ها همچنین نشان داده‌اند که کودکان ساکن در شهرهای پرجمعیت و صنعتی، مانند تهران و اهواز در ایران، بیشتر از دیگر کودکان در معرض این تهدیدها قرار دارند. این تحقیقات نشان می‌دهد که کشورهایی که به سیستم‌های پیشرفته کاهش آلودگی مجهز هستند، به‌شکل مؤثرتری از سلامت کودکان خود محافظت کرده‌اند. پرسش مهم در این میان این است که تأثیرات جسمی و روانی آلودگی هوا بر کودکان چیست؟
۱-بیماری‌های تنفسی؛ کودکانی که در مناطق آلوده زندگی می‌کنند، اغلب از بیماری‌هایی همچون آسم، عفونت‌های ریوی و برونشیت مزمن رنج می‌برند. این بیماری‌ها موجب ضعف سیستم ایمنی و کاهش کیفیت زندگی آنان می‌شود.
۲-مشکلات قلبی و عروقی؛ مطالعات جدید در سال ۲۰۲۴ میلادی نشان داده‌اند که قرارگیری در معرض ذرات معلق و مواد آلاینده می‌تواند ریسک مشکلات قلبی و عروقی را در کودکان افزایش دهد.
۳-تأثیرات بر رشد شناختی و روانی؛ آلاینده‌های هوا تأثیر منفی بر رشد شناختی و توانایی‌های یادگیری کودکان دارند و می‌توانند مشکلاتی در تمرکز و حافظه ایجاد کنند.
مطابق با مفاد کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل، کودکان حق زندگی در محیطی سالم و دسترسی به سلامت بهینه را دارند. اما در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، سیاست‌ها و قوانین به شکل کافی جهت حفاظت از حقوق زیست‌محیطی کودکان تقویت نشده‌اند. در واقع، نبود قوانین الزام‌آور و کمبود برنامه‌های مؤثر، کودکان را از حق زندگی در محیطی عاری از آلودگی محروم کرده است. بررسی‌های تطبیقی نشان می‌دهد که کشورهای توسعه‌یافته‌ای همچون سوئد، آلمان و کانادا با وضع قوانین سخت‌گیرانه و اجرای برنامه‌های مؤثر کنترل آلودگی، به شکل بهتری از سلامت کودکان خود محافظت کرده‌اند. اما در کشور عزیزمان ایران، باوجود برخی تلاش‌ها، به‌دلیل نبود نظارت‌های دقیق و ضعف قوانین محیط زیستی، همچنان نتوانسته است به‌طور مطلوبی از کودکان در برابر تهدیدهای محیط زیستی حمایت کند.
آلودگی هوا و نقض حقوق کودکان در برابر آن مسئله‌ای پیچیده و چندبعدی است که نیازمند همکاری و تعامل مؤثر میان دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی، و جامعه‌ی مدنی است. در حالی که برخی دولت‌ها با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته، آلاینده‌های زیست‌محیطی را کنترل کرده‌اند، ایران همچنان به تلاش‌های بیشتری در این زمینه نیاز دارد. در سطح جهانی، نیاز به اتحاد بین‌المللی جهت کاهش آلودگی و ایجاد محیطی سالم برای کودکان به شدت احساس می‌شود. همانطور که یونیسف اشاره نموده است، کاهش آلودگی نه تنها سرمایه‌گذاری در سلامت کودکان بلکه سرمایه‌گذاری در آینده‌ی جهان است. آلودگی هوا به شکل فزاینده‌ای حقوق کودکان را در سراسر جهان، به ویژه در ایران، تهدید می‌کند. به‌منظور کاهش این تهدیدات و تضمین حقوق کودکان در محیطی سالم و ایمن، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
۱-تشدید قوانین زیست‌محیطی؛ تدوین قوانین سخت‌گیرانه‌تر در سطح ملی و محلی برای کنترل و کاهش آلودگی هوا ضروری است.
۲-توسعه‌ی برنامه‌های آموزشی؛ آموزش نهاد خانواده و کودکان در مورد اثرات آلودگی هوا و روش‌های کاهش آن می‌تواند نقش مهمی در حفاظت از حقوق کودکان ایفا نماید.
۳-سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پایدار؛ استفاده از منابع انرژی پاک و تکنولوژی‌های کاهش آلودگی می‌تواند میزان آلودگی را کاهش دهد و سلامت کودکان را بهبود بخشد.
۴-مشارکت بین‌المللی؛ همکاری با سازمان‌های بین‌المللی نظیر یونیسف و سازمان بهداشت جهانی جهت استفاده از تجربیات موفق جهانی و ایجاد سیاست‌های مؤثرتر توصیه می‌شود.
کودکی رؤیا نیست و حق با کودکان است، یادمان باشد که آینده را انسان‌هایی می‌سازند که «امروز» کودک‌اند، کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوق‌شان احترام گذاشته شود.
* مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان