بحرانِ صادرات در سرزمین تِزارها/ نفت و گاز روسیه در بن‌بستِ جنگ گیر می‌کنند؟
مرجان احمدی: «روسیه» فراز و فرودهای فراوانی را در تاریخش سپری کرده است. مردمانِ این کشور بارها طعم جنگ و شادی و استقلال و کشتار را به طُرُق مختلف چشیده‌اند. زیبایی‌های طبیعی و تاریخی هم کم ندارد و در سال‌ها و دهه‌های اخیر یکی از مقاصد اصلی توریستی برای همه کشورها بوده است.
از سال ۲۰۲۲ اما، روزگار برای کاخ کرملین و جمعیت ۱۴۷ میلیون نفری‌اش با حمله به اوکراین تغییر کرد.
موجِ تحریم‌های گسترده کشورهای اروپایی و آمریکا روانه این کشور شد که هنوز هم ادامه دارد. هرچند روس‌ها همچنان هم‌پیمانان شرقی خود را حفظ کردند.
سایه جنگ بر منابع انرژی روس‌ها
روسیه نخستین دارنده ذخایر گاز طبیعی و بزرگترین تولیدکننده گاز در دنیاست. همچنین جزو سه تولیدکننده نخست نفت به‌شمار می‌رود که همواره حجم قابل توجهی از این نفت و گاز را صادر و برای خود درآمدزایی کرده است.
حالا دو سالی است که جنگ با اوکراین بر حجم این صادرات سایه انداخته است. صادرات گاز طبیعی روسیه به اروپا از مسیر خطوط لوله ترانزیتی ساخته‌شده در دوران اتحاد جماهیر شوروی پیشین که از خاک اوکراین می‌گذرد، در ساعات اولیه روز یکم ژانویه سال ۲۰۲۵ میلادی (۱۲ دی) در پی پایان قرارداد پنج‌ساله بین مسکو و کی‌یف متوقف شد، دو طرف که اکنون درگیر تنش هستند نتوانستند بر سر تمدید آن به توافق دست یابند.
برخی تحلیل‌گران معتقدند این اتفاق پایان دهه‌ها سلطه مسکو بر بازارهای انرژی اروپا خواهد بود.
توقف ترانزیت گاز طبیعی از قدیمی‌ترین مسیر انتقال گاز روسیه به اروپا، به یک دهه روابط پرتنش تجاری بین مسکو و کی‌یف که در پی الحاق شبه‌جزیره کریمه به روسیه در سال ۲۰۱۴ شعله‌ور شد، پایان می‌دهد.
اوکراین در سال ۲۰۱۵ میلادی خرید گاز طبیعی از روسیه را متوقف کرد اما تا پایان سال ۲۰۲۴ میلادی بر اساس پابرجا بودن قرارداد ترانزیتی گاز را به اروپا انتقال می‌داد.
البته روسیه همچنان با خط لوله ترک استریم در بستر دریای سیاه به اروپا گاز صادر می‌کند. این خط لوله دو انشعاب دارد که یکی برای بازار داخلی ترکیه و دیگری برای تأمین گاز مشتریان اروپای مرکزی از جمله مجارستان و صربستان استفاده می‌شود.
نباید فراموش کرد اتحادیه اروپا پس از آغاز تنش‌های مسکو و کی‌یف در فوریه ۲۰۲۲ با جست‌وجوی منابع جایگزین، تلاش‌های خود را برای کاهش وابستگی به انرژی روسیه مضاعف کرد. از سویی خریداران باقی‌مانده گاز روسیه از مسیر خطوط لوله ترانزیتی اوکراین مانند اسلواکی و اتریش هم به‌دنبال منابع جایگزین بوده‌اند.
پایان سلطه مسکو بر بازارهای انرژیِ اروپا؟
روسیه و اتحاد جماهیر شوروی پیشن، نیم قرن را صرف به‌دست آوردن سهمی عمده از بازار گاز اروپا کردند که در اوج خود حدود ۳۵ درصد بود، اما تنش‌های مسکو – کی‌یف این تجارت گازپروم را از میان برد.
خط لوله انتقال گاز یامال – اروپا از مسیر بلاروس هم بسته شد و خط لوله گازی نورد استریم که گاز روسیه را از طریق دریای بالتیک به آلمان می‌رساند نیز در سال ۲۰۲۲ میلادی در جریان جنگ روسیه و اوکراین منفجر شد.
در مجموع، حجم انتقال سالانه گاز روسیه به اروپا از مسیرهای مختلف در سال ۲۰۱۸ میلادی به رکورد ۲۰۱ میلیارد مترمکعب رسیده بود، اما روسیه در سال ۲۰۲۳ میلادی حدود ۱۵ میلیارد مترمکعب گاز از خاک اوکراین به اروپا انتقال داد که در مقایسه با رقم ۶۵ میلیارد مترمکعب در زمان آغاز آخرین دور از بازه زمانی قرارداد قدیمی ترانزیت گاز روسیه و اوکراین در سال ۲۰۲۰ میلادی کاهش یافت.
نفتکش‌های روسی سرگردان شدند
از طرف دیگر، وزارت خزانه‌داری آمریکا روز جمعه (۲۱ دی) تحریم‌های گسترده‌ای علیه بخش انرژی روسیه از جمله شرکت‌های بزرگ شامل «گازپروم‌نفت» و «سورگت نفت‌گاز» اعمال کرد.
آمریکا همچنین اعلام کرد انگلیس هم به تحریم‌ها علیه این دو شرکت روس پیوسته است و براساس اعلام دفتر کنترل دارایی‌های خارجی خزانه‌داری (OFAC)، این تحریم‌ها بیش از ۱۸۳ نفتکش، شرکت‌های بیمه و مقام‌های انرژی روسی را هدف گرفتند و تأثیر محدودیت‌های مشابه وضع شده از سوی اروپا و انگلیس را مضاعف کردند.
کشتی‌هایی که تحت جدیدترین تحریم‌های آمریکا قرار گرفتند، شامل ۹ نفتکشی هستند که حدود ۵۰۰ هزار تن محصولات نفتی را در بنادر روسیه در دریای بالتیک و دریای سیاه در دسامبر و ژانویه بارگیری کرده بودند و حالا سرگردان شدند.
از سویی، آژانس بین‌المللی انرژی هم به‌تازگی اعلام کرده صادرات روزانه نفت خام و فرآورده‌های نفتی روسیه در سال ۲۰۲۴ میلادی با ۳۵۰ هزار بشکه کاهش همراه بوده است.
با این تفاسیر، مشخص نیست روسیه، که به‌عنوان یک غول انرژی در دنیا مطرح بوده و دهه‌ها بسیاری از بازارهای عمده نفتی و گازی را در اختیار داشته است، چه برنامه مشخصی برای جایگزینی این بازارها و ثبات در کسب درآمدهایش دارد.
۲۲۳۲۲۳