از حلب تا درعا؛ بشار اسد چگونه غافلگیر شد؟
مهسا مژدهی: موج بهار عربی در سال ۲۰۱۱، به سوریه رسید. کمی پیش از آنکه سوری‌ها به فکر آمدن به خیابان‌ها بیفتند، مجله بسیار مشهور ووگ، همسر بشار اسد را گلی از صحرا نامید و تصاویری از او در لباس‌های گرانقیمت اروپایی روی جلد خود برد. بشار اسد تنها ۱۱ سال قبل از آغاز اعتراضات در سوریه، جای پدرش حافظ را گرفته بود. سوریه در این مدت با چالش‌هایی مانند خشکسالی، بیکاری، مهاجرت کشاورزان و بحران آزادی‌های سیاسی روبه‌رو بود.
اولین اعتراضات در سوریه علیه بشار اسد در سال ۲۰۱۱، از شهر درعا شروع شد. درعا در جنوب سوریه در آن زمان کمی بیش از ۸۱ هزار نفر جمعیت داشت.این شهر در منطقه‌ای بیابانی به نام سهل حوران واقع شده و از شمال به استان ریف دمشق، از جنوب به اردن، از غرب به استان قنیطره و از شرق به استان سویداء محدود می‌شود. درگیری اولیه در درعا در مارس ۲۰۱۱، به‌دلیلی دستگیری ۱۵ نوجوان با جرائم سیاسی به وجود آمد.
اعتراضات به یک جنگ تمام‌عیار تبدیل شد
اعتراضات در سوریه به درعا محدود نماند. البته در آن زمان هنوز اعتراضات خیابانی به جنگی داخلی منجر نشده بود اما وقتی معترضان در حمص به خیابان آمدند، اوضاع بدتر شد. حمص با فاصله ۱۵۰ کیلومتری از دمشق، در همان ماه مارس تظاهرات اعتراضی را آغاز کرد و سپس یک ماه بعد ارتش سوریه برای مقابله با تظاهرات ضد حکومتی وارد آن شد. مخالفان اسد او را متهم می‌کنند که در همان سال دست به محاصره مردم حمص زده و دسترسی مردم را به آب و برق و موادغذایی در حمص محدود کرد. ترکیب مخالفان اسد در حمص شامل ارتش آزاد سوریه، گروهی از افراد جدا شده از بدنه اصلی ارتش و جبهه‌النصره بود. در واقع مخالفان اسد در حمص بعد از اولین نشانه‌های جنگ‌داخلی، با جبهه‌النصره که گروهی سلفی به رهبری ابومحمدالجولانی بود همراه شدند و کنترل شهر را تا سال ۲۰۱۴ به دست گرفتند. در سال ۲۰۱۲ جبهه النصره گروهی کوچک بود که در سراسر سوریه بمب‌گذاری‌های انتحاری انجام داده و خود را مجاهدین سوری می‌خواند. این گروه سنی به دولت اسد به‌دلیل تبعیض مذهبی میان علوی‌ها و سنی‌ها حمله می‌کردند و البته بخشی از حملات تروریستی خود را متوجه علویان کرده بودند.
بعد از اینکه مردم حمص اقدام به اعتراض کردند، در دمشق هم تظاهرات علیه اسد آغاز شد. این شهر به دلیل تسلط دولت به آن البته درگیر مسائلی که دیگر شهرهای سوریه شدند، نشد. حسین امیرعبداللهیان وزیرخارجه فقید ایران در کتاب صبح شام در مورد محاصره دمشق و ورود مستشاران ایرانی می‌نویسد: تلاش‌ها برای گفتگو با طرف‌های مختلف درگیری و معرفی طرح چهارماده‌ای ایران در حالی دنبال می‌شد که در میدان نبرد گروه‌های مخالف حکومت یعنی ارتش آزاد که با حمایت ترکیه سازماندهی شده بود، جبهه النصره و جیش اسلام که مورد حمایت عربستان سعودی بودند. این گروه‌ها که با دستگاه‌های امیتی دیگر کشورها ارتباط دارند آرام آرام دمشق را محاصره کردند. در نتیحه در نیمه دوم سال ۱۳۹۱ شاهد شرایط بسیار سخت در دمشق و محاصره این شهر توسط گروه‌های تروریستی و مسلح بودیم.
حلب که این روزها به تصرف جبهه‌النصره در آمده، در سال ۲۰۱۱ چهارمین شهری بود که به اعتراضات پیوست. این شهر که پرجمعیت‌ترین شهر سوریه محسوب می‌شد و از نظر اقتصادی و اجتماعی رتبه دوم پس از دمشق را داشت. تا اواسط سال ۲۰۱۲، حلب به یکی از کانون‌های اصلی درگیری‌ها تبدیل شد. تظاهرات گسترده در این شهر به افزایش درگیری‌ها بین نیروهای دولتی و گروه‌های مخالف مسلح انجامید. در حلب سه گروه جبهه النصره، احرار الشام و ارتش آزاد سوریه کنترل اوضاع را از دست دولت درآوردند. در سال‌های پس از آن و تا سال ۲۰۱۶ دولت بشار اسد عملا کنترلی بر حلب نداشت و کنترل در دست شورشیان مسلح بود.
ورود داعش به معادلات سوریه از رقه
در سوریه گروه‌های تروریستی متعددی حضور داشتند. جبهه‌النصره که این روزها با نام تحریرالشام در این کشور جولان می‌دهد و دردسرآفرین شده، شاخه‌ای از القاعده بود که در شهرهایی که برای اعتراض به سیاست‌های اسد به پا خواسته بودند، ریشه دواند.
برخی کشورها، به ویژه ترکیه، قطر و عربستان سعودی، به حمایت از گروه‌های مخالف بشار اسد پرداختند. این حمایت‌ها شامل تأمین مالی، تسلیحاتی و لجستیکی بود که به تقویت گروه‌های مسلح کمک کرد. آنها بیشتر روی گروه‌های نزدیک به القاعده تمرکز داشتند.
داعش از رقه سر برآورد. این شهر در شمال شرقی سوریه و در کرانه شمالی رود فرات واقع شده و حدود ۱۶۰ کیلومتر شرق حلب قرار دارد. این گروه ابتدا به‌عنوان یک شاخه از القاعده و تحت رهبری ابومصعب الزرقاوی در سال ۱۹۹۹ تأسیس شد و بعداً به القاعده عراق معروف شد. اما آنها خود را مانند جبهه‌النصره محدود به همکاری با القاعده نکردند. با آغاز جنگ داخلی سوریه و درگیری‌ها در این کشور، داعش در سال ۲۰۱۳ نام حکومت اسلامی عراق و شام را بر خود گذاشت و به سرعت بخش‌هایی از شمال شرقی سوریه را تصرف کرد. شهر رقه به عنوان پایتخت خودخوانده داعش انتخاب شد و این گروه توانست در اوایل سال ۲۰۱۴ کنترل این شهر را به دست گیرد. در این زمان، داعش همچنین موفق شد مناطق وسیعی از عراق را نیز تصرف کند، از جمله موصل، که دومین شهر بزرگ عراق است.
ابوبکر بغدادی رهبر داعش به جبهه‌النصره اعتماد کافی نداشت و تصور می‌کرد که آنها به الجولانی وفادارند. این بدبینی به جنگی میان این دو گروه سلفی انجامید. همراهی ایران و روسیه با بشار اسد در سوریه و سپس ایجاد ائتلاف جهانی علیه داعش که عملیات‌هایی را در اروپا شکل داده بود و پایش به غرب باز شده بود، باعث شد تا سال این گروه تروریستی روند رو به سقوط را به سرعت طی کند. از دست دادن رقه پایتخت داعش و حلب قدرت این گروه را به شدت محدود کرد. آخرین پایگاه داعش در منطقه باغوز سوریه در سال ۲۰۱۹ به دست نیروهای دموکراتیک سوریه فتح شد و گروه تروریستی که سوریه تا عراق را در دست داشت، همه سرزمین‌ها را از دست بدهد.
بازگشت جبهه‌النصره به حلب
پس از سقوط داعش، گروه جبهه النصره که به هیئت تحریر شام تغییر نام داده بود، به فعالیت‌های خود ادامه داد و تلاش کرد تا کنترل مناطقی را که داعش از دست داده بود، به دست آورد. الجولانی در مصاحبه‌ای اعلام کرد که دشمنی با اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها ندارد اما در ازای این ادعا، نام او از فهرست تروریستی آمریکا خارج نشد. با وجود اینکه دولت اسد در بخش‌های عمده‌ای از سوریه قدرت را در دست داشت، هیئت تحریرالشام توانست کنترل بخش‌های وسیعی از استان ادلب را به دست گیرد. این استان به عنوان آخرین پایگاه بزرگ مخالفان مسلح بشار اسد شناخته شد.هیئت تحریر شام تلاش کرده است تا با دیگر گروه‌های مخالف مانند صقور الشام و حزب اسلامی ترکستان ائتلاف‌هایی تشکیل دهد تا قدرت نظامی خود را تقویت کند.
در سال ۲۰۲۴،پس از اعلام آتش‌بس در لبنان و در شرایطی که منطقه شرایط دشواری را طی می‌کند، بار دیگر سوریه شاهد درگیری‌هایی شد که در نهایت به اشغال بخش‌هایی از شهر حلب به‌عنوان دومین شهر مهم سوریه به دست مخالفان مسلح و در راس آنها تحریرالشام افتاد.
در روزهای ابتدایی این درگیری‌ها، هیئت تحریرالشام حملات گسترده‌ای را علیه مواضع دولتی در غرب حلب آغاز کرد. این حملات منجر به تصرف بیش از ۱۵ روستا و یک پایگاه نظامی توسط شورشیان شد و آنها تعدادی از سربازان دولتی را اسیر کردند و تجهیزات نظامی را به غنیمت گرفتند.
پس از این پیشروی‌های سریع اولیه، ارتش سوریه و روسیه حملات هوایی گسترده‌ای را به مناطق تحت کنترل گروه‌های شورشی آغاز کردند. این حملات توانست به طرز چشمگیری از سرعت پیشروی تروریست‌ها و مخالفان مسلح اسد بکاهد. در ادلب تحریرالشام تا زمان نوشتن این گزارش بیش از ۵۰ شهرک و روستای اطراف را به تصرف درآورده است و البته خسارت زیادی دیده. تلویزیون سوریه می‌گوید بیش از هزار و ۵۰۰ تروریست در کمتر از یک هفته کشته شده‌اند.
در آغاز جنگ داخلی در سال ۲۰۱۱، درگیری‌ها عمدتاً در مناطق مختلف سوریه، از جمله درعا، حمص، و حلب متمرکز بود.در سال ۲۰۲۴ درگیری‌ها عمدتاً در ادلب و حلب متمرکز شده است. این در حالیست که حلب در سال‌های اخیر در آرامش نسبی به سر میبرد.
۳۱۱۳۱۲