سایه‌روشن قرارداد ایران و روسیه
روابط ایران و کشورهای اوراسیایی در دوره پساشوروی و به طور مشخص‌تر تاجیکستان و روسیه، یک سابقه حدود ۳۵ ساله دارد. یعنی بعد از فروپاشی شوروی و شکل گیری دولت‌های جدید و استقلال این کشورها و ایجاد روسیه جدید، ۳۵ سال از این روابط گذشته است و در طول ۳۵ سال گذشته، این فراز و نشیب‌های زیادی داشته است. در مقاطعی خیلی خوب بوده است و خیلی گسترش پیدا کرده است، در مقاطعی هم بنا به دلایل مختلف این روابط محدود شده است. خوشبختانه در سال‌های اخیر این روابط گسترش پیدا کرده است و طبیعتاً سفر دکتر پزشکیان هم می‌تواند در تقویت این روابط مؤثر باشد. ما دیدیم که در تاجیکستان به خوبی استقبال شد و هم توافق‌های متعددی امضاء شد و انشاالله زمینه و مقدمه‌ای باشد برای گسترش هرچه بیشتر روابط. در مورد روسیه هم ما شاهد امضای معاهده همکاری راهبردی دو کشور هستیم.
به هر حال در روابط دوجانبه، منافع مشترک گسترده‌ای وجود دارد برای تجارت بین دو کشور، همکاری‌های اقتصادی و همکاری‌های فنی و صنعتی و همینطور همکاری‌های نظامی و امنیتی و دفاعی، همکاری‌های فرهنگی و اجتماعی. در گذشته هم این روابط گسترش پیدا کرده است در سال‌های اخیر روابط اقتصادی دو کشور نزدیک به حدودا ۴ میلیارد شده است و این رقم مهمی است برای دو کشور. در سطح منطقه‌ای هم دو کشور در مسائل مربوط به حوزه افغانستان و جنوب آسیا، در حوزه آسیای مرکزی، در منطقه دریای خزر و همینطور منطقه قفقاز جنوبی، یکسری منافع مشترک دارند. در سطح بین المللی هم دو کشور هر دو مشکلات جدی دارند با نظام بین المللی تک قطبی و یک جانبه گرایی امریکا و کشورهای غربی. اینها زمینه‌هایی بوده است که در گذشته این همکاری‌ها شکل گرفته است و تداوم پیدا کرده است و الان هم باعث تقویت این همکاری‌ها می‌شود.
اولویت های متفاوت ایران و روسیه
این بخشی از واقعیت است و یک بخشی از واقعیت هم این است که دو کشور اولویت‌های متفاوتی هم دارند و در همین موضوعات مشترک، یکسری اختلاف‌ها دارند و شاید مهمترین این اختلاف ها را بشود گفت اینکه روسیه روابط گسترده‌ای با کشورهایی که با ایران مسائل مختلفی دارند دارد . ما دیدیم مثلاً در موضوع جزایر روسیه آن بیانیه را با کشورهای حوزه خلیج فارس امضاء کرد یا مسائل مربوط به رژیم صهیونیستی که در آنجا روابط روسیه و رژیم صهیونیستی نسبتاً خوب است، با وجود تیرگی‌هایی که در یکسال و نیم اخیر ایجاد شده است، ولی در مجموع روابط خوبی دارند، در آنجا یکسری اتفاق افتاد. یا مثلاً در موضوع سوریه که یک زمانی دو کشور همکاری‌های گسترده‌ای داشتند، ولی آن پروژه شکست خورد و بخشی از این شکست هم بخاطر عدم هماهنگی و اولویت متفاوت دو کشور بود. این تفاوت‌ها از ابتدا هم به یک شکلی وجود داشت، منتها تا یکسال اخیر تبدیل به بحران نشده بود. یا در موضوعات دیگر هم کم و بیش است، مثلاً در بحث قفقاز جنوبی، نگاه ایران و نگاه روسیه نسبت به کریدورها و راه‌های دسترسی، تفاوت‌هایی دارد. در نتیجه همه آنچه که بین ایران و روسیه است، آن بعد مثبت و همکاری جویانه نیست، بلکه موارد اختلافی هم است، در گذشته هم وجود داشته است، در آینده هم خواهد بود. منتها تلاش دو طرف این است که این موارد اختلافی را به حداقل برسانند و این معاهده‌ای که امضاء شده است، امیدواریم مقدمه‌ای باشد برای اینکه این موارد را کاهش بدهد.
نباید انتظار معجزه داشته باشیم
طبیعتاً موانع زیاد است ولی شاید به نظر من، نامکمل بودن اقتصادهای دو کشور عمدتاً صادرکننده مواد خام هستند، یک بخشی این باشد، طبیعتاً یک بخشی تحریم‌ها است. به هر حال خیلی از شرکت‌های روسی بخاطر تحریم‌ها در تعامل با ایران محدودیت دارند. همینطور باید اشاره کنم به ضعف بخش خصوصی در دو کشور به ویژه ایران، متأسفانه این یک چالش بزرگی است برای روابط تجاری با خیلی از کشورهای دیگر و به ویژه روسیه. همینطور باید اشاره کنم به یک واقعیتی که آن هم فقدان سرمایه اجتماعی و حمایت عمومی برای روابط ایران و روسیه است، متأسفانه این یک مسئله‌ای است که تأثیر می‌گذارد روی روابط دو کشور. اما به طور مشخص این معاهده می‌تواند بخشی از آن مشکل را حل کند ولی بخشی از مشکل برمی گردد به خود بحث ایران و معاهدات و نهادهای مالی بین المللی، مثل fatf اگر آن حل نشود، خود روس‌ها آنجا عضو هستند و این یک محدودیتی ایجاد می‌کند. جدا از این موضوع به نظر می‌آید که معاهده یک مقدار مسیر را هموار می‌کند ولی در عین حال واقعیت این است که نباید انتظار معجزه هم داشته باشیم برای اینکه این معاهده گونه های گذشته اش بوده است، در سال ۱۳۶۸ مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی، آن معاهده اول را امضاء کردند، در سال ۱۳۷۹ آقای سیدمحمد خاتمی معاهده دوم را امضاء کردند و امروز که در این نقطه هستیم و معاهده سوم امضاء می‌شود، این معاهده سوم نمی‌تواند یک تغییر شگرفی ایجاد کند، یک وضعیت فوق العاده‌ای ایجاد کند. ولی به هر حال به طور طبیعی تقویت خواهد کرد، یک مقدار مسیر را هموار خواهد کرد ولی این به تنهایی کافی نیست.
روسیه اولویت های گوناگونی دارد
به نظر من باید بحث نهادهای مالی بین المللی را جدی بگیریم، باید رفع تحریم‌های بین المللی را جدی بگیریم. ما سال آینده با اسنپ بک احتمالاً مواجه خواهیم بود و این می‌تواند کل روابط تجاری و اقتصادی ما را آسیب بزند؛ لذا بحث این است این اتفاق امروز افتاده است و خیلی هم رسانه‌ای شده است، ولی در مورد آن نباید اغراق هم صورت بگیرد. واقعیت این است که مسائل دیگری هم است، روسیه اولویت اول اش ما نیستیم، طبیعتاً اولویت‌های متعددی دارد، روابط متفاوتی دارد با کشورهای مختلف، ولی نگاه روسیه به جنوب بعد از جنگ اوکراین به ویژه بعد از بحران اوکراین ۲۰۱۴ و بعد از جنگ ۲۰۲۲بیشتر شده است.
ایران و روسیه در حوزه انرژی رقیب هم هستند
انرژی می‌تواند موضوع مشترکی بین دو کشور باشد، اما باید دقت داشته باشیم که دو کشور در این حوزه رقیب هم هستند و بعد هم روسیه با همان مشکلاتی مواجه است که ما مواجه‌ایم واین یک واقعیت است. لذا مادامی که ما مسئله مان را با بازارهای بین‌المللی و نهادهای بین‌المللی با وضعیت تحریم‌ها حل و فصل نکنیم خیلی اتفاق معناداری متاسفانه نخواهد افتاد. نکته دوم این است که ما در مورد این معاهده باز نباید اغراق کنیم این یک اتحاد راهبردی بین دو کشور نیست، همکاری راهبردی است همکاری راهبردی به این معنا که حوزه‌هایی از همکاری بوده و در گذشته وجود داشته الان بنا ست که با توافق جدید اینها تقویت بشوند و تقویت اینها مستلزم یک سری اتفاقات در داخل کشور ما است و آن اتفاقات در داخل کشور در شرایط انزوا نخواهد افتاد؛ یعنی لازمه‌اش این است که مسائلی که باعث می‌شود که ما نتوانیم نفتمان رابفروشیم را از پیش پای کشور برداریم. ما باید سالیانه 100 میلیارد دلار درآمد نفتی داشته باشیم الان در بهترین حالت رسیده به 30 میلیارد دلار. خوب این در دو سال دیگر، پنج سال دیگر چشم‌انداز روشنی را ایجاد نخواهد کرد و روسیه توی این زمینه نمی‌تواند کمکی بکند، چون خود روسیه هم در این زمینه انرژی دارد سال به سال با مشکلات بیشتری مواجه می‌شود.
بدون حل تحریم ها روابط با چین و روسیه به هیج وجه منافع ملی ما را تامین نمی کند
من واقعاً سیاه‌نمایی نمی‌کنم. اگر روسیه فردا در قضیه اوکراین احتمالا با ترامپ توافق کند آن وقت خیلی از این روابط تحت‌الشعاع قرار خواهد گرفت. واقعیت ها به ما می گویند که سیاست خارجی ما نیاز دارد به یک تعادل و توازن و این تعادل و توازن تعارض دارد با یک جانبه رفتن به سمت کشورهای شرقی، کشورهای شرقی که حداقل در یکی دو سال اخیر نشان دادند که حاضرند متعرض تمامیت ارضی کشور ما بشوند ما در موضوع جزایر دیدیم روابط آنها با طرف‌های رقیب ما خیلی بیشتر از روابط آنها و ماست؛ لذا باید دقت کرد که واقع‌گرایی در سیاست خارجی، توازن گرایی در سیاست خارجی و تعادل گرایی در سیاست خارجی و از همه مهم‌تر بحث تحریم‌ها را جدی بگیریم. بدون حل تحریم‌ها، روابط با چین و روسیه نخواهد توانست منافع ملی جمهوری اسلامی ایران را تامین کند.
دانشیار روابط بین الملل در دانشگاه تهران
21212