اوج تا سقوط رشته مهندسی/تحلیل افول یک رویای بزرگ

خبرگزاری تسنیم

گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیم-زینب امیدی: در سال‌های اخیر، شاهد تغییرات قابل توجهی در انتخاب رشته‌های داوطلبان کنکور هستیم. کاهش استقبال از رشته‌های ریاضی و مهندسی و افزایش تمایل به رشته‌های تجربی و انسانی، نشان‌دهنده تغییرات عمیق در اولویت‌ها و نگرش‌های جامعه است.

بحران صندلی‌های خالی دانشگاه‌ها از یکسو و بیکاری معنادار فارغ‌التحصیلان از سوی دیگر نشان از تغییر رفتار داوطلبان کنکور دارد. اما آیا می‌توان از این بی‌میلی به آموز‌ش عالی به تغییر اولویت‌های جامعه برسیم؟ یا تنها مولفه‌های اقتصادی است که تعیین‌کننده این تغییر رفتار در یکی دو دهه گذشته است؟ آیا اقبال عجیب به رشته‌های تجربی و افول در انتخاب رشته‌های ریاضی می‌تواند پیامی به ما بدهد؟ افول استقبال داوطلبان از علوم ریاضی و مهندسی، رشد چشمگیر گرایش به رشته تجربی از نیمۀ دوم دهه 80 تا اواسط نیمه دوم دهه 90 و همین طور افزایش قابل توجه داوطلبان رشته انسانی در سال‌های اخیر توجه کارشناسان بسیاری را به خود جلب کرده است.

بررسی چالش عدم تقاضا برای رشته‌های مهندسی و احتمال کمبود مهندس در آینده در ایران

کمبود مهندسان و کاهش تقاضا برای رشته‌های مهندسی در ایران به‌طور فزاینده‌ای به یکی از مسائل مهم در آموزش عالی و بازار کار تبدیل شده است. این مشکل می‌تواند تبعات سنگینی برای صنایع مختلف، به‌ویژه بخش‌های استراتژیک مانند نفت و گاز، خودروسازی، و فناوری اطلاعات داشته باشد.

بر اساس آمارهای مرکز سنجش آموزش عالی ایران، در کنکور سال 1402، بیش از 25٪ از داوطلبان در رشته‌های مهندسی پذیرفته شدند که نشان‌دهنده ادامه‌ی تقاضای بالای این رشته‌ها در مقطع کارشناسی است. طبق همین آمار، در سال‌های اخیر، به‌ویژه در حوزه‌های مهندسی کامپیوتر، برق، مکانیک و عمران، شاهد افزایش تعداد داوطلبان هستیم. اما نکته‌ی مهم این است که با وجود این تعداد بالا از پذیرش، بسیاری از فارغ‌التحصیلان مهندسی پس از ورود به بازار کار با مشکلات فراوانی در یافتن شغل مناسب روبرو هستند.

طبق گزارش‌ها و داده‌های منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران و سازمان سنجش، نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی در چند سال اخیر نگران‌کننده بوده است. به‌ویژه در رشته‌هایی مانند مهندسی عمران و مکانیک، نرخ بیکاری به‌طور قابل توجهی بالاتر از میانگین بیکاری در سایر رشته‌ها بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که بیش از 30٪ از فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی در ایران پس از فارغ‌التحصیلی به‌دنبال شغل مرتبط با رشته خود نبوده‌اند یا مشاغل غیرمرتبط را پذیرفته‌اند.

در بررسی‌های اخیر به‌ویژه در کنکور 1402، مشاهده می‌شود که در مقایسه با چندین سال پیش، رشته‌های مهندسی به‌طور نسبی برای داوطلبان جذابیت کمتری پیدا کرده‌اند. بسیاری از دانش‌آموزان به‌ویژه در رشته‌های علوم انسانی و تجربی، تمایل دارند به رشته‌هایی مانند مدیریت، پزشکی، روانشناسی و حقوق وارد شوند که بازار کار آنها در داخل کشور به‌ویژه در شرایط اقتصادی کنونی، جذاب‌تر به نظر می‌آید.

مهاجرت نخبگان از ایران یکی از مهم‌ترین چالش‌ها برای کشور است. طبق گزارش‌های مختلف، هر ساله حدود 100 هزار نفر از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها و متخصصان ایرانی به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند. از این میان، سهم قابل توجهی از مهندسان به‌ویژه در رشته‌های فنی و مهندسی به کشورهای پیشرفته مانند کانادا، آلمان، و استرالیا می‌روند. این مهاجرت‌ها به‌ویژه در رشته‌هایی مانند مهندسی برق، مهندسی نفت و مهندسی عمران محسوس‌تر است. این پدیده باعث کاهش شدید نیروی متخصص داخلی و ایجاد خلأ در بسیاری از صنایع داخلی خواهد شد.

در گذشته از مدارس دانش آموزان را به رشته‌های مهندسی تشویق می‌کردند

مسعود تجریشی استاد دانشکده عمران دانشگاه شریف در خصوص علل کاهش علاقه به رشته‌های فنی و مهندسی طی سال‌های اخیر به خبرنگار تسنیم گفت: این بحران را باید از ابعاد مختلف بررسی کرد. کاهش علاقه دانشجویان به رشته‌هایی مثل ریاضی، علوم پایه و فناوری هم یکی دیگر از مشکلات جدی ماست.

وی ادامه داد: من به یاد دارم که اواخر دهه 70، زمانی که تازه به ایران آمده بودم، علاقه به رشته‌هایی مانند ریاضی، فیزیک یا شیمی بسیار کاهش یافته بود. در آن زمان، اساتید دانشگاه و مدارس دست‌به‌کار شده بودند و جلسات متعددی در مدارس برگزار می‌کردند تا دانش‌آموزان را تشویق کنند که به این رشته‌ها علاقه‌مند شوند.

تجریشی افزود: استاد محمودیان که اخیراً فوت کرد استاد دانشکده ریاضی شریف بود، کسی بود که مریم میرزاخانی دانشجوی او بوده است و خاطرم هست جلسه می‌گذاشت و از دبیرستا‌ن‌ها دانش‌آموزان را برای بازدید به شریف می‌آورد؛ اما امروز چنین تلاش‌هایی را نمی‌بینیم، آن زمان حتی بچه‌ها را به آزمایشگاه‌ها می‌بردند تا انگیزه و علاقه در آنها ایجاد کنند، اما امروز هیچ برنامه مدونی برای این کار وجود ندارد.

اکثر کشورها از نبود نخبه شکایت دارند، ما نخبه داریم اما نمی‌توانیم آنها را نگه‌داریم

استاد تمام دانشگاه شریف یادآور شد: در همین زمینه، چندی پیش در یکی از نشست‌هایی که توسط فایننشال تایمز برگزار شده بود، شرکت کردم. موضوع نشست نخبگان بود. جالب اینجاست که اکثر کشورها از کمبود نیروی نخبه شکایت داشتند، درحالی‌که ما نخبه داریم، اما نمی‌توانیم آنها را نگه داریم یا از ظرفیت‌های آنها استفاده کنیم. باید کشورهای دنیا که با مدل‌های موفق توانسته‌اند نخبگان خود را حفظ کنند، مطالعه کنیم و از تجربیات آنها ایده بگیریم.

سیاست‌‌های آموزشی و عدم تطابق با نیازهای بازار

یکی از دلایل اصلی کاهش تقاضا برای رشته‌های مهندسی در ایران، مشکلات در سیاست‌گذاری‌های آموزشی است. سیستم آموزش عالی ایران هنوز به‌شدت بر روی مفاهیم تئوریک تمرکز دارد و بسیاری از فارغ‌التحصیلان مهندسی برای یافتن شغل در صنایع مختلف به‌ویژه در شرکت‌های خصوصی و دولتی، به مهارت‌های عملی نیاز دارند که در بسیاری از رشته‌های مهندسی دانشگاهی به‌طور کافی آموزش داده نمی‌شود. از سوی دیگر، برنامه‌های درسی بسیاری از دانشگاه‌های ایران به‌روز نیست و مطابق با پیشرفت‌های سریع فناوری در صنایع مختلف، تغییرات لازم را اعمال نکرده‌اند.

مشکلات اقتصادی و رکود در صنایع

اقتصاد ایران در سال‌های اخیر به‌ویژه به دلیل تحریم‌ها و بحران‌های داخلی با رکود روبرو بوده است. بسیاری از پروژه‌های صنعتی، عمرانی، و فناوری متوقف شده‌اند یا با تأخیر مواجه هستند. این رکود اقتصادی باعث کاهش نیاز به مهندسان در بسیاری از صنایع شده است. به‌ویژه در صنایع نفت و گاز، خودروسازی و ساختمان، تعداد پروژه‌های بزرگ به‌طور قابل توجهی کاهش یافته است. این کاهش در فرصت‌های شغلی می‌تواند عاملی برای کاهش جذابیت رشته‌های مهندسی باشد.

رشد رشته‌های جدید و جایگزینی آن‌ها با مهندسی

رشته‌های مهندسی، به‌ویژه در سال‌های اخیر، با رشد رشته‌هایی نظیر علوم داده، هوش مصنوعی، و برنامه‌نویسی مواجه شده‌اند. جوانان به‌ویژه با دیدگاه‌های جدید در دنیای دیجیتال، تمایل دارند به‌جای انتخاب رشته‌های مهندسی سنتی، به رشته‌های علوم کامپیوتر و IT وارد شوند. این تغییر در تمایلات اجتماعی و شغلی باعث کاهش تعداد دانشجویانی شده است که به رشته‌های مهندسی مانند عمران یا مکانیک علاقه‌مند هستند.

مهاجرت مغزها و عدم رشد مشاغل مهندسی داخلی

مهاجرت نخبگان از ایران، به‌ویژه از میان مهندسان، تأثیرات منفی بر بازار کار داخلی دارد. بسیاری از مهندسان به‌دلیل محدودیت‌های شغلی در ایران، به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند. طبق گزارش‌های وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، از هر 10 فارغ‌التحصیل مهندسی، تقریباً 3 نفر قصد دارند به خارج از کشور مهاجرت کنند.

پیامدهای احتمالی کمبود مهندس در آینده

یکی از پیامدهای کمبود مهندسان، کاهش ظرفیت نوآوری در صنایع مختلف است. مهندسان پایه‌گذار بسیاری از فناوری‌ها و نوآوری‌ها در صنایع مختلف هستند. در صورت کمبود نیروی مهندسی، صنایع ایران ممکن است در رقابت با سایر کشورها با مشکل مواجه شوند و نتوانند از فناوری‌های نوین بهره‌برداری کنند.

افزایش وابستگی به واردات فناوری و تکنولوژی

کمبود نیروی مهندسی می‌تواند باعث افزایش وابستگی ایران به واردات فناوری و تکنولوژی‌های خارجی شود. این وابستگی موجب می‌شود که کشور مجبور به پرداخت هزینه‌های سنگین برای خرید فناوری‌های مورد نیاز صنایع خود باشد و این امر به زیان تولیدات داخلی تمام می‌شود.

کاهش کیفیت پروژه‌های صنعتی و عمرانی

عدم وجود مهندسان متخصص در صنایع مختلف می‌تواند منجر به کاهش کیفیت پروژه‌های عمرانی و صنعتی شود. پروژه‌های بزرگ عمرانی در کشور ایران، از جمله پروژه‌های نفت و گاز و زیرساخت‌های حمل‌ونقل، به مهندسان با تخصص‌های خاص نیاز دارند. بدون نیروی متخصص کافی، این پروژه‌ها ممکن است با مشکلات فنی مواجه شده و از استانداردهای مطلوب فاصله بگیرند.

افزایش بیکاری فارغ‌التحصیلان مهندسی

با افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی و عدم وجود فرصت‌های شغلی کافی در بازار کار، بیکاری در میان این گروه از فارغ‌التحصیلان افزایش خواهد یافت. این مسئله می‌تواند منجر به نارضایتی‌های اجتماعی و اقتصادی شود.

راهکارهای مقابله با چالش‌ها/ بازنگری در سیاست‌های آموزشی و توسعه مهارت‌های عملی

برای مقابله با این بحران، دانشگاه‌ها باید به‌روزرسانی در محتوای درسی خود انجام دهند و مهارت‌های عملی و تجربی را در اولویت قرار دهند. علاوه بر آموزش‌های تئوریک، توجه به پروژه‌های عملی و کارآموزی‌های طولانی‌مدت می‌تواند به فارغ‌التحصیلان کمک کند تا سریع‌تر وارد بازار کار شوند.

ایجاد مشوق‌های اقتصادی برای جذب مهندسان

دولت‌ها و بخش خصوصی می‌توانند با ارائه مشوق‌های اقتصادی نظیر حمایت از استارت‌آپ‌ها، وام‌های کم‌بهره، و تسهیلات ویژه برای شرکت‌های بزرگ صنعتی، مهندسان را ترغیب کنند تا در پروژه‌های مختلف مشارکت کنند.

تقویت بخش خصوصی و حمایت از پروژه‌های صنعتی و فناوری

برای مقابله با چالش‌های مطرح‌شده، لازم است که بخش خصوصی و دولت در کنار هم به حمایت از پروژه‌های صنعتی و فناوری‌های نوین بپردازند. به‌ویژه در حوزه‌های مرتبط با صنعت و نوآوری، مانند هوش مصنوعی، رُباتیک و فناوری‌های سبز، باید سرمایه‌گذاری‌های ویژه‌ای صورت گیرد تا نیروی کار ماهر و متخصص، در این زمینه‌ها رشد پیدا کند و مهندسان ایرانی بتوانند نقش مهمی در این صنایع ایفا کنند.

این کار می‌تواند با تسهیلات مالی، حمایت از استارت‌آپ‌ها، و ایجاد کریدورهای شغلی نوین برای مهندسان در زمینه‌های جدید مانند مدیریت داده‌ها، بلاک چین، و فناوری‌های نسل آینده انجام گیرد. پروژه‌های فناورانه، به‌ویژه در حوزه‌های نوآورانه، نیاز به مهندسانی دارند که توانایی طراحی و پیاده‌سازی این تکنولوژی‌ها را داشته باشند.

ترویج و تبلیغ رشته‌های مهندسی در میان جوانان

یکی از اقدامات اساسی برای حل مشکل کاهش تقاضا برای رشته‌های مهندسی، ترویج و تبلیغ این رشته‌ها در میان دانش‌آموزان و جوانان است. ایجاد برنامه‌های آگاهی‌رسانی برای معرفی اهمیت و کاربرد رشته‌های مهندسی در توسعه کشور می‌تواند موجب افزایش جذابیت این رشته‌ها شود.

این آگاهی‌رسانی باید با استفاده از رسانه‌های جمعی، کارگاه‌ها، و سمینارها صورت گیرد که در آن‌ها به‌طور ویژه به جوانان توضیح داده شود که رشته‌های مهندسی نه‌تنها به رشد و توسعه اقتصادی کشور کمک می‌کنند، بلکه فرصت‌های شغلی پایدار و پرسودی نیز برای آنان فراهم می‌آورند. همچنین، ارتباط نزدیک‌تر دانشگاه‌ها با صنایع مختلف می‌تواند به این موضوع کمک کند که دانش‌آموزان و دانشجویان به‌طور عملی با کاربردهای رشته‌های مهندسی در دنیای واقعی آشنا شوند.

ایجاد فرصت‌های شغلی و تشویق به کارآفرینی

یکی از دلایل اصلی کاهش تقاضا برای رشته‌های مهندسی، به‌ویژه در رشته‌هایی که دارای ظرفیت‌های بالقوه بالای شغلی هستند، نبود فرصت‌های شغلی مناسب است. یکی از راهکارهای موثر در این راستا، تشویق به کارآفرینی است. دولت و بخش خصوصی می‌توانند با ایجاد تسهیلات برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک و متوسط در حوزه‌های مهندسی، به مهندسان کمک کنند تا علاوه بر جذب در صنایع موجود، خودشان اقدام به راه‌اندازی پروژه‌های جدید و نوآورانه کنند.

این کار می‌تواند منجر به رشد صنایع داخلی، کاهش نرخ بیکاری و ایجاد مشاغل جدید برای فارغ‌التحصیلان مهندسی شود. به‌ویژه در صنایعی که هنوز در ایران به‌طور گسترده توسعه نیافته‌اند، مانند فناوری اطلاعات، استارت‌آپ‌های فناورانه، و صنایع خلاق، مهندسان می‌توانند با راه‌اندازی کسب‌وکارهای جدید و خلاقانه، سهم بیشتری در توسعه اقتصادی ایفا کنند.

پیش‌بینی نیازهای مهندسی در صنایع آینده

یکی از راه‌های مهم برای مقابله با بحران کمبود مهندس در آینده، پیش‌بینی نیازهای مهندسی در صنایع آینده است. این پیش‌بینی‌ها باید با توجه به روندهای جهانی مانند تحولات دیجیتال، صنعت 4.0، نوآوری‌های سبز و تحولات در حوزه انرژی انجام شود.

برای مثال، صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر یکی از حوزه‌هایی است که در ایران و بسیاری از کشورهای جهان در حال رشد است. تقاضا برای مهندسان متخصص در زمینه‌های مانند انرژی خورشیدی، انرژی بادی و فناوری‌های پاک به‌طور فزاینده‌ای افزایش خواهد یافت. بنابراین، برنامه‌ریزی برای تربیت نیروی انسانی متخصص در این حوزه‌ها می‌تواند از جمله راه‌های پیشگیری از کمبود مهندس در آینده باشد.

آموزش‌های بین‌المللی و همکاری با دانشگاه‌های معتبر

یکی دیگر از راهکارهای بلندمدت، ایجاد برنامه‌های آموزش مشترک با دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی است. این همکاری‌ها می‌تواند به‌ویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی، به مهندسان ایرانی این امکان را بدهد که با روش‌های نوین آموزشی و نیازهای روز صنعت آشنا شوند و پس از فارغ‌التحصیلی، با مهارت‌های تخصصی‌تر و رقابتی‌تر وارد بازار کار شوند.

این امر همچنین می‌تواند منجر به جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری‌های پیشرفته به ایران شود، چرا که فارغ‌التحصیلان آموزش‌دیده در بهترین دانشگاه‌ها، می‌توانند نمایندگان توانمندی برای شرکت‌ها و صنایع خارجی باشند.

مدیریت تقاضا و افزایش کارایی آموزش‌ها

در پایان، یکی از مهم‌ترین اقدامات برای حل این بحران، مدیریت تقاضای نیروی کار و کارآمدتر ساختن سیستم آموزشی است. دولت و وزارت علوم می‌توانند با همکاری صنایع مختلف، درک بهتری از نیازهای آتی بازار کار پیدا کرده و بر اساس آن، برنامه‌ریزی بهتری برای پذیرش دانشجو در رشته‌های مهندسی انجام دهند. به‌ویژه با توجه به نیازهای آینده مانند مهندسی داده‌ها، برنامه‌نویسی پیشرفته و مهندسی محیط زیست، این برنامه‌ریزی باید منعطف و مطابق با تحولات جهانی و محلی باشد.

در آخر…

چالش عدم تقاضا برای رشته‌های مهندسی و کمبود مهندس در ایران به‌وضوح یک مشکل چندوجهی است که نیازمند اقداماتی گسترده و هماهنگ از سوی دولت، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی است. آمارها نشان می‌دهند که با وجود افزایش پذیرش داوطلبان در رشته‌های مهندسی، بسیاری از فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها با مشکلات زیادی در یافتن شغل روبرو هستند.

دلایل این مشکل شامل تغییرات ساختاری در بازار کار، کمبود مهارت‌های عملی و تخصصی در فارغ‌التحصیلان، مشکلات اقتصادی، و مهاجرت نخبگان است. برای مقابله با این چالش‌ها، دولت و بخش خصوصی باید با اتخاذ سیاست‌های مناسب آموزشی، ایجاد مشوق‌های شغلی و کارآفرینی، و توسعه رشته‌های نوین مهندسی، به حل این بحران کمک کنند.

در نهایت، سرمایه‌گذاری در آموزش و پژوهش، ترویج رشته‌های مهندسی در میان جوانان، و ایجاد فرصت‌های شغلی در صنایع پیشرفته و نوآورانه، می‌تواند ایران را از بحران کمبود مهندس عبور دهد و به یک کشور با نیروی مهندسی توانمند تبدیل کند.

انتهای پیام/