جنگ سرد جدید خاورمیانه؛ کشور‌های خلیج فارس در برابر ترکیه
۱۵:۳۳ – ۰۸ بهمن ۱۴۰۳
باشگاه خبرنگاران جوان؛ حسین مهدی‌تبار – خاورمیانه در حال تجربه تغییرات عمیقی است، زیرا رقابت‌های جدید نظم جغرافیای سیاسی منطقه را بازتعریف می‌کنند. برای دهه‌ها، درگیری تعریف‌کننده در این منطقه یک “جنگ سرد” میان ایران و کشور‌های عرب خلیج فارس، به رهبری عربستان سعودی بود. این نبرد که در آن تقسیمات مذهبی و استراتژیک نقش عمده‌ای داشت، جنگ‌های نیابتی و کشمکش‌های قدرت در سراسر منطقه را به دنبال داشت.
امروزه، آن رقابت دیرینه در حال به حاشیه رفتن است و رقابتی جدید در حال شکل‌گیری است. فروپاشی رژیم بشار اسد در سوریه و ظهور ترکیه به عنوان یک قدرت در حال بازسازی، دینامیک جدیدی به وجود آورده است — نه فقط برای تسلط منطقه‌ای، بلکه برای رهبری در دنیای مسلمانان سنی.
تلاش ایران برای مهار ترکیه
ایران که چالش روزافزون امپریالیسم نئو-عثمانی ترکیه را احساس می‌کند، استراتژی خود را بازنگری کرده و به دنبال کاهش تنش و حتی ایجاد روابط نزدیک‌تر با کشور‌های پادشاهی خلیج فارس است تا بتواند در برابر نفوذ فزاینده ترکیه مقاومت کند. این تحولات منطق همیشگی سیاست‌های توازن قدرت را نشان می‌دهد که در آن بازیگران منطقه‌ای به سازگاری با تغییرات تهدیدات و قدرت‌ها می‌پردازند.
سقوط رژیم اسد موجب شکستن وضعیت موجود خاورمیانه شده است. سوریه که زمانی نقطه‌ای مهم برای نفوذ ایران در منطقه شام و متحد کلیدی روسیه بود، به یک منطقه بی‌ثبات و تکه‌تکه تبدیل شده است که خلا قدرت آن را ترکیه با شتاب پر کرده است.
ترکیه تحت رهبری رجب طیب اردوغان، سیاست خارجی فعالانه‌ای اتخاذ کرده است و با استفاده از ابزار‌های نظامی، اقتصادی و ایدئولوژیک، حضور خود را در منطقه گسترش داده است. از حملات به شمال سوریه گرفته تا مشارکت‌های بیشتر در لیبی، سومالی و قطر، ترکیه به دنبال آن است که خود را به عنوان یک بازیگر برجسته منطقه‌ای معرفی کند.
کشور‌های عربی مقابل گفتمان نئوعثمانی اردوغان
گفتمان نئو-عثمانی اردوغان که تاریخ امپراتوری ترکیه را بازخوانی می‌کند، برای مخاطبان داخلی وی جذاب است، اما برای دیگر قدرت‌های منطقه‌ای هشداردهنده است. ظهور ترکیه تنها به مسئله نفوذ نظامی یا سیاسی محدود نمی‌شود؛ بلکه رقابت برای رهبری در دنیای مسلمانان سنی را نیز تحت تاثیر قرار داده است. عربستان سعودی و متحدان خلیج فارس به مدت طولانی ادعای این مقام را داشته‌اند و آن را به دلیل نگهداری از اماکن مقدس اسلامی و منابع مالی عظیم خود به رخ کشیده‌اند. ترکیه این روایت را با حمایت از اسلام سیاسی و جنبش‌هایی مانند اخوان‌المسلمین که کشور‌های خلیج فارس آن را تهدیدی جدی برای حکومت‌هایشان می‌دانند، به چالش کشیده است. این شکاف ایدئولوژیک باعث عمق بیشتر شکاف‌های جغرافیایی سیاسی شده است.
رقابت میان خلیج فارس و ترکیه در عرصه‌های مختلف در حال شکل‌گیری است. در لیبی، حمایت ترکیه از دولت توافق ملی مستقر در طرابلس با حمایت امارات و مصر از نیرو‌های خلیفه حفتر در تضاد است. در شاخ آفریقا، حضور رو به رشد ترکیه در سومالی نگرانی‌هایی را در ریاض و ابوظبی به وجود آورده است که این منطقه را برای امنیت و نفوذ خود حیاتی می‌بینند. محاصره قطر در سال ۲۰۱۷ که ترکیه به سرعت وارد آن شد تا از دوحه حمایت کند، عمق بی‌اعتمادی میان آنکارا و پایتخت‌های خلیج فارس را آشکار ساخت.
رقابت اقتصادی نیز تنش‌ها را بیشتر کرده است. ترکیه در تلاش است تا خود را به عنوان یک هاب تجاری جهانی معرفی کند و از موقعیت خود به عنوان پلی میان اروپا و آسیا استفاده کند. کشور‌های خلیج فارس نیز به شدت در حال سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و ائتلاف‌ها هستند تا بتوانند در برابر آرزو‌های ترکیه ایستادگی کنند. این رقابت تنها در زمینه نفوذ نیست، بلکه یک مبارزه گسترده‌تر بر سر جهت‌گیری قدرت و توسعه در منطقه است.
در این وضعیت در حال تغییر، ایران در حال بازنگری رویکرد خود است. برای دهه‌ها، تلاش‌های تهران برای هژمونی منطقه‌ای آن را در تقابل مستقیم با کشور‌های پادشاهی خلیج فارس قرار داده بود و حتی برخی از کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس به هم‌پیمانی با اسرائیل از طریق توافقات ابراهیم پرداخته‌اند. حالا ایران توجه خود را به مقابله با ظهور ترکیه معطوف کرده است.
ایران و کشور‌های عربی هدف مشترکی دارند
آشتی‌های اخیر، مانند آشتی میان ایران و عربستان سعودی که توسط چین تسهیل شده، نشان‌دهنده آمادگی تهران برای کاهش تنش‌ها با کشور‌های خلیج فارس است. این توافق‌ها، هرچند شکننده، نشان‌دهنده منافع مشترک در مهار آرزو‌های نئو-عثمانی ترکیه است. با کاهش خصومت‌ها با خلیج فارس، تهران به طور موقت خود را با دشمنان سابقش هماهنگ کرده است تا از آرزو‌های منطقه‌ای ترکیه جلوگیری کند و در عین حال واقع‌گرایی ایران را نشان دهد.
این رقابت جدید پیامد‌های زیادی دارد. برخلاف رقابت دوجانبه خلیج فارس-ایران، این دینامیک جدید سیال و غیرقابل پیش‌بینی است و خطر اشتباه در محاسبات را افزایش می‌دهد. سیاست‌های فعالانه ترکیه می‌تواند منجر به ائتلاف رسمی‌تر میان کشور‌های خلیج فارس، اسرائیل و بازیگران خارجی مانند ایالات متحده و اروپا شود. برای کشور‌های پادشاهی خلیج فارس، چالش این است که تهدید فوری ترکیه را متعادل کنند و در عین حال به خطرات همچنان موجود از جانب ایران رسیدگی کنند. تقویت ائتلاف‌ها، تقویت دفاع‌ها و دنبال کردن تنوع اقتصادی برای حفظ موقعیت خود امری ضروری خواهد بود.
در این رقابت جدید، ارزش‌ها نه تنها برای خاورمیانه بلکه برای توازن جهانی قدرت بالا است. ایالات متحده که مدت‌ها بازیگر غالب خارجی در منطقه بوده، توجه خود را به هند و اقیانوس آرام معطوف کرده است، و این فضای جدیدی برای قدرت‌های منطقه‌ای مانند ترکیه به وجود آورده است. در همین حال، روسیه و چین خود را به دقت در این نظم جدید قرار می‌دهند. رابطه روسیه با ترکیه، اگرچه عملی است، ممکن است در صورت برخورد منافع آنها در سوریه یا قفقاز دچار تنش شود. چین در حال تقویت روابط خود با ایران و کشور‌های خلیج فارس است، با هدف تأمین منابع انرژی و گسترش ابتکار کمربند و جاده خود.
در نهایت، درگیری‌های ساختاری میان ترکیه و کشور‌های خلیج فارس تحول عظیمی را نشان می‌دهند، با نقش واقع‌گرایانه ایران در مقابله با آرزو‌های ترکیه. همانطور که این دینامیک‌ها در حال تحول هستند، رهبران منطقه‌ای با انتخابی دشوار رو‌به‌رو هستند: آیا می‌توانند این تغییرات را از طریق دیپلماسی خلاقانه مدیریت کنند یا اجازه خواهند داد که این تحولات بار دیگر آرزو‌های ثبات و همکاری را دفن کنند؟