اوضاع پژوهش در موسیقی رضایت‌بخش نیست!
به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، سمینار پژوهشی «شناختِ موسیقی ایرانی» به‌مناسبت روز ملی پژوهش، با همکاری انجمن موسیقی ایران، خانه موسیقی ایران و خانه کتاب دِبا، به دبیری نوید وزیری، غروب یکشنبه ٢۵ آذر در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.
موسیقی یک علم در ابعاد مختلف است
احمد مسجدجامعی قائم‌مقام مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در ابتدای این مراسم ضمن ارائه توضیحاتی از قدمت پنج‌هزار ساله موسیقی در ایران، گفت: در کشفیات باستان‌شناسی شوش الواحی باقی مانده که در آن افرادی در حال نواختن ساز هستند. حضور موسیقی در فرهنگ ایران در دوره‌های مختلف استمرار پیدا کرد و به همین سبب کشور ما را به شعر و موسیقی شناخته و این ۲ با هم درآمیخته هستند. داستان سرایش شعر «بوی جوی مولیانِ» آدم‌الشعرا ابوعبدالله رودکی برای امیر بخارا، ظرفیت موسیقایی ایران در آن روزگار و کاربردش در شعر را اثبات می‌کند. این ظرفیت نهفته شعر و موسیقی است.
وی افزود: موسیقی همان قدر که با شعر درآمیخته است، با ریاضیات نیز چنین است. اگر موسیقی ما ماندگار است، چون فلسفه و حکمت و نظریه در پس آن وجود دارد. درنتیجه موسیقی یک علم در ابعاد مختلف است. موسیقی ایران عنصر و ظرفیت ملی این سرزمین است که می‌باید به آن توجه بیشتری کنیم. نباید از داشته‌های ملی غافل شویم و باید به آن بها دهیم. گمان نکنید این میراث کم‌ارزش است.
«دستگاه» حاصل تغییرات ٧٠٠ ساله در ایران فرهنگی است
سلمان سالک مدرس دانشگاه، پژوهشگر، نوازنده و آهنگساز موسیقی ایرانی هم در ادامه این سمینار ضمن ارائه مقاله «بازشناسی مفهوم دستگاه در موسیقی ایرانی: جستاری در وجوه ممیزه «گوشه» اظهار کرد: اولویت پژوهش موسیقی پرورش شنیداری است. کسانی‌که در این زمینه فعالیت می‌کنند، چیزهایی را سلیقه‌ای حذف کرده‌اند درنتیجه پژوهش موسیقی چندان رضایت‌بخش نیست. این مهم نیاز به آموزش و پرورش دارد. پژوهش اگر به قصد رفع ابهام باشد مؤثر است و در این حوزه نیاز به این دست پژوهش‌ها داریم.
وی در ادامه با این اشاره که سال آینده، صدوبیستمین سال ضبط صفحه گرامافون در ایران است، بیان کرد: مطالعات صفحات گرامافون برای مطالعه موسیقی دستگاهی است و جالب است که فقط در همان سال ١٢٨۴، حدود ٢۴٣ قطعه ضبط شد. دستگاه پیش از آن‌که تعدادی گوشه باشد، شامل لایه‌های پنهان‌تری به نام آواز (مُد) است و گوشه‌ها نیز دارای عناصر فرمال هستند که می‌توانند در آوازهای مختلف اجرا شوند. دستگاه حاصل تغییرات ٧٠٠ ساله در ایران فرهنگی است و با کشورهای خاورمیانه ریشه‌های مشترک وجود دارد و بعضاً نام گوشه‌ها یکی است مانند دوگاه و سه‌گاه و این یعنی از حوزه ایران فرهنگی به آن‌جا رفته است.
علی بهرامیان عضو شورای عالی علمی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و پژوهشگر تاریخ صدر اسلام نیز در بخش دیگری از مراسم با موضوع «اهمیت شناسایی مآخذ موسیقی ایران در قرون نخست پس از اسلام» سخنرانی کرد.
یک نظریه جالب توجه درباره «تعزیه» و «موسیقی»
فرزانه مجریان نوازنده سنتور و مدرس دانشگاه هم ضمن ارائه نقظه نظرات خود در مقاله «تعزیه در گیلان: طبقه‌بندی و تحلیل مشاهدات میدانی» گفت: تعزیه دربرگیرنده قسمت‌هایی مانند درآمد، اوج، فرود و موسیقی ریتمیک و متشکل از مناجات نوحه‌خوانی، وداع، رزم و رجز و شهادت است. تعزیه اجرای موسیقی‌ای است که به مدد ادبیات، روایتی موسیقایی انجام می‌دهد و ما با نمایش روبه‌رو نیستیم بلکه با اجرای موسیقایی مواجهیم. البته از ساختار اجتماعی تأثیر پذیرفته است و حتی چنان نفوذ داشت که در طول تاریخ حاکمان با همکاری گروه‌های تعزیه می‌کوشیدند خود را تطهیر کنند.
مجریان یادآور شد: در گذشته رأس هرم آن، میرزا یا تعزیه‌گردان و سپس شبیه‌خوانان و مخالف‌خوانان و در انتها هم مخاطبان این هرم را می‌ساختند و حتی مردم برایش نذر می‌کردند. اما چرا پس از انقلاب جنازه‌ای از تعزیه باقی ماند چون آن هرم تغییر یافت و اگر کسی شبیه‌خوانی می‌کرد، اگر بچه‌خوانی نکرده بود، مورد توجه قرار می‌گرفت اما امروزه این ساختار در قالب‌های آوازی مذهبی دیده نمی‌شود.
این پژوهشگر موسیقی افزود: در گذشته وقتی کسی علی‌اکبر می‌خواند، این کاری تکنیکال بود که نتیجه آموزش از کودکی تا بزرگسالی بود، نمی‌شد یک‌شبه چنین کرد. من در گیلان شاید آخرین مصاحبه‌ها را با پیرمردهای تعزیه‌خوان انجام دادم و شاهد خاموشی آنها بودم. افسوس که تعزیه پاره‌پیراهنی است که به این‌سو و آن‌سو کشیده می‌شود و جز خاطره‌ای از آن باقی نمانده است.
وی در پایان اما اشاره کرد که اگر ۲ نسخه تعزیه در دانشگاه مادرید به دست ما برسد، پیشینه آن به دوره دیلمیان بازمی‌گردد.
حمیدرضا گلستانی‌ثانی دانشجوی دکترای موسیقی دانشگاه دوبلین ایرلند بود که با موضوع ««دستگاه» به‌مثابه طرح فرمال: تجربه‌ای در آهنگسازی معاصر» سخن گفت.
وی با تجزیه و تحلیل ردیف از عناصر صوتی موجود دستگاه استفاده کرده و سعی در ایجاد مواد و مصالح جدید، با معیارهای آهنگسازی معاصر، برای آفرینش دارد. در ادامه وی قسمتی از ساخته‌های خودش را، که با همین روش ساخته بود، به همراه نت قطعه پخش کرد.
در بخش بعد، بهاره فیاضی نوازنده تار و گوهرناز مسائلی نوازنده تمبک به اجرای دونوازی مشتمل بر بازاجرای قطعاتی از رکن‌الدین مختاری و بداهه‌پردازی در دستگاه چهارگاه پرداختند. این اجرا، مقارن با اولین سالمرگ زنده‌یاد نسترن هاشمی، به روح این هنرمند تقدیم شد.
تاکید برتوازن آموزه‌های غربی در حوزه آموزش موسیقی
نوید وزیری معاون بخش موسیقی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و دبیر علمی سمینار ضمن تشکر از نهادهای برگزارکننده سمینار، از برگزاری بیشتر جلسات علمی و پژوهشی موسیقایی خبر داد.
وی ابتدا گزارشی از فعالیت‌های موسیقایی این مؤسسه در حوزه پژوهش و آموزش، درباره «بررسی جنبه‌های آموزشی سازهای کوبه‌ای موسیقی کلاسیک ایرانی؛ مطالعه موردی: دوره قاجار» ارائه داد.
وزیری ضمن اشاره به وضعیت درباری موسیقی در روزگار قاجار گفت: در این دوره گردآوری ردیف، ضبط صدا، ورود فرهنگ موسیقی کلاسیک اروپا شامل طبقه‌بندی و آرشیوسازی با معیار اروپایی، سیستم نُتاسیون و تدریس و تحصیل آکادمیک موسیقی شروع شد.
این پژوهشگر با اشاره به اهمیت حوزه تمبک نوازی عنوان کرد: مهم‌ترین ساز پوست صدا در کارگان موسیقی ردیف دستگاهی، پرتکرار در خرده‌فرهنگ‌های موسیقایی ایران (اقوام ایرانی)، بیش‌ترین حضور در اسناد شنیداری، ابزار ابتدایی برای آموزش موسیقی به خوانندگان، نوازندگان و رقصندگان و ابزار اصلی برای آموزش حرکت‌محور (رقص) است.
این استاد دانشگاه افزود: به رغم ایجاد رشته‌های نوازندگی ساز تمبک و آواز ایرانی اما هنوز آموزه‌های این رشته‌ها معطوف به موسیقی کلاسیک اروپایی است و مطالعه و تحلیل موسیقی کلاسیک ایرانی کمتر مجال تدریس و تحصیل می‌یابد. گرچه باید به این موضوع نیز تاکید داشت که حضور آموزه‌های غربی در رشته‌های موسیقی ایرانی می‌باید متوازن و کارآمد باشد.
صبا به فکر تنظیم میراث گذشتگان بود
طینوش بهرامی نوازنده و مدرس تار و سه تار هم در این جلسه ضمن ارائه مقاله «تجزیه و تحلیل ردیف ابوالحسن صبا: یک بررسی سبک‌شناسانه» گفت: آن‌چه از میراث موسیقایی قاجار به ما می‌فهماند، این است که سابقه حضور دستگاه‌ها در موسیقی ایران قدیمی‌تر بوده اما بعد دسته‌بندی‌هایی شده که به‌قول مهدی‌قلی هدایت در مجمع‌الادوار شلخته بوده و منتج به نسخه نهایی از ردیف نشده است.
وی سپس درباره ابوالحسن صبا گفت: تألیفات جدید صبا آشتی میان استادان خود و نسل جدید زمانه‌اش برقرار کرده و پلی میان قاجار و پهلوی بود. او ازجمله ردیف میرزاعبدالله و چند تصنیف از امیرجاهد را آوانگاری کرد و این نشان می‌دهد توان آوانگاری او از هم‌دوره‌ای‌های خود بیشتر بوده است که نتیجه مساعی او در بلندمدت به ردیف صبا منجر می‌شود.
بهرامی افزود: صبا که به فکر تنظیم میراث گذشتگان بود، دست به خلاصه‌سازی ردیف نزد بلکه «مناسب‌سازی» کرد زیرا نبوغ او در استفاده از ظرفیت گوشه‌ها حیرت‌آور است.
وی ادامه داد: ردیف صبا واحدهای نسبتاً کمی دارد و گوشه‌های مهم را برگزیده است. او برای سازهایی مانند ویولن ردیف تهیه کرده که منبع موسیقی برایشان نبوده است. در مکتب صبا شاگردانی چون علی تجویدی، همایون خرم، فرهاد فخرالدینی و حسین دهلوی بالیدند که هر یک سبک منحصر به خود را ساختند.
پایان این سمینار، اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی براساس معیارهای مکتب صبا بود که توسط طینوش بهرامی نوازنده تار، رضا صدرالدینی نوازنده تمبک، علیرضا میرهاشمی نوازنده کمانچه، کاوه شفیعی نوازنده سنتور و علیرضا گلبانگ خواننده اجرا شد.