تهران قدیم، نسخه‌های خطی و موزه ملک؛ مال‌التجاره‌ای که وقف کتابخانه شد
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: از میان شش کتابخانه بزرگ ایران که نسخ خطی دارند _یعنی کتابخانه و موزه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه دانشگاه تهران، کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی و کتابخانه و موزه ملک_ دو کتابخانه به نام افراد هستند و نه مؤسسات. آیت الله مرعشی نجفی و حاج حسین ملک، هرکدام به دلیلی علاقمند به کتابهای خطی شدند و پرداختن به این علاقه را وظیفه خود دانستند، که منجر به تشکیل این دو کتابخانه ارزشمند شد. در واقع هر دو _هرچند با روشی متفاوت_ اما به حفظ آثار و نسخه‌های خطی فرهنگ ایران پرداختند و گنجینه‌ای برای نسل‌های بعد حفظ کردند.
در این مطلب به معرفی کتابخانه و موزه موقوفه حاج حسین آقای ملک خواهیم پرداخت:
حاج حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک در ۱۱ ربیع الاول سال ۱۲۸۸ هجری قمری (۱۲۵۰ خورشیدی) در تهران متولد شد. خانواده اش اصالتاً تبریزی و مجتهد زاده بودند. اما پدربزرگش آقا مهدی به کسوت روحانیان درنیامد، بلکه در جنگ‌های ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجه سرهنگی پیش رفت. پس از جنگ به تجارت روی آورد و دوست میرزا تقی خان امیرنظام (امیرکبیر آینده) بود. امیرنظام، پیشکار ولیعهد قاجار در آذربایجان بود و هنگامی که محمد شاه قاجار از دنیا رفت، ۱۰۰ هزار تومان از آقا مهدی قرض گرفت تا بتواند ناصرالدین میرزای ولیعهد را از تبریز به تهران بیاورد و به تخت بنشاند. آقا مهدی هم همراه آنها به تهران آمد و به خاطر قدردانی از این کار لقب ملک التجاری گرفت.
بعد از آقا مهدی عنوان ملک‌التجاری به فرزندش محمد کاظم رسید، که در جوانی لوطی منش و ورزشکار و دست پرورده پهلوان ابراهیم یزدی بود و خلق و خوی متفاوتی نسبت به پدر داشت، هرچند که بعدها مثل پدر به تجارت پرداخت و زمین‌های زیادی خرید _چه در تهران چه در خراسان_ در سیاست هم فعالیت می‌کرد و به زندان هم افتاد. محمدکاظم شش فرزند داشت، سه پسر و سه دختر. از آنجایی که به مدارس جدید بدبین بود، حسین را به مدرسه‌های دارالشفاء و صدر تهران فرستاد، به شاگردی سید محمدعلی مازندرانی و میرشهاب الدین نیریزی برای یادگیری علوم قدیمه. اما حسین دور از چشم پدر، مدتی هم به مدرسه فرانسوی آلیانس رفت برای یادگیری زبان فرانسه، جایی که هم دوره محمد علی فروغی _که بعدها به نخست وزیری رسید_ شد.
حسین ۲۸ ساله بود وقتی فکر بنیان نهادن کتابخانه به ذهنش رسید، آن وقت‌ها دستیار پدرش برای اداره املاک وسیع او در خراسان بود. نخستین بارقه‌های علاقه او هم وقتی که همراه پدر به مشهد رفت، درخشید. آنجا با راهنمایی یکی از دوستان پدرش با پاره‌ای نفایس حرم رضوی آشنا شد، بعدتر در نیشابور یک نسخه از دیوان “ابن یمین فریومدی” (شاعر سده ششم هجری) به دستش رسید و توجهش بیشتر به این موضوع جلب شد و جمع آوری کتاب را آغاز کرد. محمدکاظم ملک التجار وقتی از دنیا رفت، ثروت انبوهی را برای فرزندانش به ارث گذاشت و این ثروت پشتوانه حاج حسین ملک بود برای کار عظیمی که در ذهن داشت.
خانه پدری حاج حسین ملک در بازار بین الحرمین تهران
کتابخانه ای که حاج حسین آقا ملک از حدود سال ۱۲۷۸ خورشیدی فراهم آورده بود، ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه پدری او در بازار بین الحرمین تهران منتقل شد. خانه‌ای که تا سال‌ها محل اصلی کتابخانه و موزه ملک بود و امروز درش بسته است. طبق وقفنامه ای که تاریخ ۶ آبان ماه ۱۳۱۶ خورشیدی را دارد، خانه پدری خود در بازار بین الحرمین تهران را به همراه تمام اثاثیه و کتابهای موجود در آن وقف آستان امام رضا (علیه السلام) کرد تا «شعبه ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد.»
آنچه وقف شد بیش از هزاران نسخه خطی نفیس یا چاپ سنگی شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی بود که او به عنوان لوازم و تجملات زندگی شخصی از آنها استفاده می‌کرد. همچنین مجموعه‌های تمبر، سکه، آثار لاکی و تابلوهای نقاشی میانشان دیده می‌شد. این آثار ابتدا کنار کتابخانه به نمایش درآمدند و سپس هسته اولیه موزه ملک را شکل دادند.
وقفنامه ای که حاج حسین ملک تنظیم کرد را هم می‌توان نمونه جالبی از وقفنامه ها دانست که بندها متعددی دارد و جزئیات زیاد و دقیقی در آن پیش بینی و گنجانده شده. طبق وقف نامه، کتابخانه ملی ملک هر روز به جز تعطیلات رسمی برای استفاده عموم باز است، اما «بیرون دادن و بردن کتاب» ممنوع است و کتاب‌ها باید در محل کتابخانه و طبق آداب مشخص شده مطالعه و استفاده شوند.
حاج حسین برای آینده و اداره کتابخانه و موزه هم اندیشیده بود و برای همین اموال زیادی را وقف کتابخانه کرد تا پس از مرگش درآمدی برای توسعه کمی و کیفی آن فراهم باشد. او بین سالهای بیست تا سی دو بار املاک و مستغلات زیادی را وقف آستان قدس رضوی کرد، یکبار در سال ۱۳۲۵ خورشیدی و بار دیگر پنج سال بعد در ۲۵ فروردین ماه ۱۳۳۰. و مقرر کرد درآمدشان برای اداره کتابخانه استفاده شود. املاک وقفی در سال ۱۳۳۰ شامل ۲۰ قطعه زمین بزرگ کشاورزی در خراسان و تعداد زیادی دکان در بازار تهران بود.
تولیت و نظارت این موقوفات مانند کتابخانه است و عمدتاً صرف کارهای ذیل خواهد شد:
۱- اختصاص نیم عشر (۵ درصد) از عوائد خالص سالانه برای خرید کتاب و لوازم موزه
۲- اداره کتابخانه شامل مرمت کتاب‌ها و حقوق متولی، ناظران، مدیر و کارکنان
۳- برپایی جشن در سالروز ولادت پنج تن آل عبا علیهم السلام و بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و میلاد فرخنده امام رضا علیه السلام
۴- برپایی مراسم سوگواری در روزهای هفتم تا یازدهم محرم
۵- برگزاری مراسم یادبود در سالروز درگذشت واقف
در دهه ۱۳۳۰، به‌طور ویژه سالهای ۱۳۳۱ و ۱۳۳۴ هم برای چندمین بار املاک و مستغلاتی را وقف آستان قدس رضوی کرد و مقرر داشت که بخشی از عوائد آنها به کتابخانه و موزه و بخش دیگر به ساخت و اداره بیمارستانی در خراسان اختصاص یابد. اختصاص عوائد موقوفه‌ها به کارهای عام المنفعه و کتابخانه و موزه دلایلی است که حاج حسین ملک، بزرگترین واقف تاریخ معاصر نام گرفته است.
سرانجام حاج حسین ملک در ۴ مرداد سال ۱۳۵۱ خورشیدی در ۱۰۱ سالگی، در همان خانه پدری در بازار بین الحرمین تهران از دنیا رفت و در حرم امام رضا علیه السلام به خاک سپرده شد. او دو بار ازدواج کرده بود و پنج دختر داشت: عزت‌ملک، ملک‌زاده، صدیقه، فلورت و رزت.
بعد از درگذشت حاج حسین کتابخانه و موزه تا چند سال در همان خانه برقرار بود، ولی از آنجا که گسترش مجموعه کتابخانه و موزه برای او اهمیت داشت و ادامه فعالیت در شلوغی بازار تهران میسر نبود، در ۲۹ تیرماه ۱۳۲۳ قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران (محل کنونی مؤسسه) برای ساختمان جدید کتابخانه وقف نمود. البته ساخت آن موزه در زمان حیات وی اتفاق نیفتاد، آستان قدس رضوی طراحی و ساخت بنای ساختمان جدید را در سال ۱۳۶۳ آغاز کرد و در سال ۱۳۷۵ موزه و کتابخانه ملی ملک در محل کنونی آغاز به کار کرد. تا آن سال کتابخانه و موزه ملی ملک در خانه ملک در بازار بین‌الحرمین تهران برپا بود تا ساختمان تازه آماده بهره برداری شود.
کتابخانه و موزه ملی ملک امروزه در همین محل جدید فعالیت می‌کند و یکی از مؤسسه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی است؛ طبق وقفنامه به شیوه غیر دولتی و غیر انتفاعی اما زیر نظر مستقیم آستان قدس رضوی فعالیت می‌کند، طبق اساسنامه اهدافی همچون پیشبرد معارف، اجرای وقفنامه و گسترش فرهنگ وقف حفاظت از گنجینه، گردآوری به‌هنگام‌سازی و گسترش منابع و بازشناسی آثار تاریخی و فرهنگی روزگاران گذشته را دنبال می‌کند.
طبق آمار کتابخانه و موزه «کتابخانه ملی ملک با داشتن بیش از ۱۹ هزار عنوان نسخه نفیس خطی، یکی از شش مجموعه بزرگ نسخه‌های خطی در ایران است. کتابخانه در کنار نسخه‌های خطی و چاپ سنگی، بیش از یکصد هزار جلد کتاب چاپی به زبان‌های گوناگون، همچنین نشریاتی از دوره قاجار تاکنون، هزاران برگ سند و بیش از صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری در خود دارد.»
همچنین در بخش موزه ملی ملک، گنجینه‌ای سه هزار ساله از آثار و اشیای ارزشمند تاریخی در زمینه‌های گوناگون دارد که در ۱۱ تالار و یک نگارخانه بدین‌ترتیب به نمایش درآمده‌اند:
۱. سکه، نشان و مدال
۲. آثار خاندان غفاری و کمال‌الملک
۳. تک اثر
۴. حاج حسین آقا ملک
۵. خوش‌نویسی و نگارگری
۶. آثار لاکی
۷. آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک
۸. نمایشگاه‌های دوره‌ای
۹. تمبر
۱۰. هزارداستان (گزیده داستان‌های ایرانی- اسلامی)
۱۱. هنر و زندگی (کاربرد هنر و صنایع در زندگی ایرانی- اسلامی)
۱۲. علوم در ایران اسلامی
در این کتابخانه و موزه از فناوری‌های نوین دیجیتال به ویژه نمایشگرهای لمسی استفاده می‌شود، و بعضی از تالارهای موزه مجهز به امکانات شنیداری و دیداری است. در عین حال موزه ملک برای خدمات رسانی نشست‌های علمی و کارگاه‌های آموزشی متعددی برگزار؛ و کتاب، کتابچه، بروشور و دیگر محصولات فرهنگی را منتشر می‌کند.
از نظر ساختار تشکیلاتی، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک مؤسسه ای غیر دولتی و غیرانتفاعی است که همچون سایر مؤسسات فرهنگی آستان قدس رضوی بر اساس وقف نامه زیر نظر مستقیم تولیت آستان قدس رضوی اداره می‌شود. ارکان مؤسسه عبارت اند از: مجمع عمومی، ناظر استصوابی، هیأت مدیره، مدیرعامل و بازرس قانونی.
اهداف مؤسسه کتابخانه و موزه ملی طبق اساسنامه عبارت است از:
۱- پیشبرد معارف
۲- اجرای وقف نامه مرحوم ملک و اشاعه فرهنگ وقف
۳- حراست و حفظ گنجینه کتابخانه
۴- گردآوری، بهنگام سازی و توسعه منابع کتابخانه
۵- نگهداری، بازشناسی و معرفی آثار فرهنگی هنری ادوار گذشته
۶- گردآوری مجموعه نفایس و آثار هنری متناسب با گنجینه به میراث نهاده شده واقف
به این ترتیب، حاج حسین ملک کتابخانه و موزه هایی را پایه گذاری کرد که امروزه یکی از منابع بزرگ نسخه‌های خطی و آثار هنری و تاریخی ایران است و صدقه جاریه او _موقوفه‌هایی که سال‌ها پس از درگذشت واقف خیر می‌رساند و زنده است_ هنوز پویا و فعال در زمینه شناخت و اشاعه فرهنگ و نگهداری و حفظ تاریخ فعالیت می‌کند.