سختی پژوهش و نوشتن از شخصیت‌هایی چون محمدعلی فروغی
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: کتاب «یکی از آنها» که چندی است توسط انتشارات سوره مهر چاپ شده، رمانی تاریخی است که قصه‌اش بین سالهای ۱۲۹۶ تا ۱۳۵۷ (هم‌زمان با اواخر حکومت قاجار تا پیروزی انقلاب اسلامی) جریان دارد. شخصیت اصلی رمان مردی به نام ادیبان است که اجداد او در دیوان رسائل دربار قاجار، نقش دبیری داشته‌اند و خودش هم از ابتدای کودکی نزد پدربزرگ و پدرش خطاطی، ادبیات و شعر را آموخته است. ادیبان به واسطه شغل پدر، در زمان سلطنت رضاشاه، وارد وزارت داخله و بعد وارد نخست‌وزیری می‌شود و تمام اتفاقات دهه‌های ۲۰ و ۳۰ ایران را از نزدیک شاهد است؛ وقایعی مانند قیام گوهرشاد، جنگ‌جهانی دوم، ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد.
آزاده جهان احمدی نویسنده و پژوهشگر درباره این‌کتاب یادداشتی نوشته که با عنوان «داستان تاریخ» در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفته است.
مشروح متن این یادداشت را در ادامه می خوانیم؛
برخی وقایع در دل تاریخ رخ می‌دهند و در همان مقطع هم در زمان دفن شده و به تدریج اما خیلی زود فراموش می شوند. این وقایع می توانند خیلی تکان دهنده باشند اما قدرت انتقال به زمان ها و اعصار بعد را ندارند چون در زنجیره علل و معلولها در جایگاه علت موثر و تامه قرار نمی گیرند. انسان معاصر از نسل کشی‌ها دهشتناک تاریخ چقدر و چه چیزهایی را به خاطر دارد؟ من از حافظه جمعی یک ملت سخن نمی‌گویم مرادم واقعیتی فراتر از این است. واقعیتی حقیقی. آنچه در زنجیره‌ای از علت و معلولها خودش زمانی معلول واقعه‌ای بوده است اما پس از وقوع تبدیل به علتی موثر می‌شود فارغ از عنصر زمان. و چونان موج هر دوره‌ای را پشت سر می گذارد.
تاریخ یکی از قدیمی‌ترین ساخت‌های روایت است. تا پیش از گرایش به روش‌های کمی در بررسی تاریخ، تاریخ معمولاً در قالب روایت نوشته می‌شد و تا پیش از سده نوزدهم میلادی، بخشی از ادبیات به معنای کلی به شمار می‌آمد و همچون دیگر شکل‌های داستانی از میراث فن بیان کلاسیک بهره میبرد . تاریخ بیهقی و جهانگشای جوینی، در ادبیات فارسی، نمونه‌های خوبی از تاریخ روایی هستند و چنان با ویژگی‌های داستانی آمیخته‌اند که به سختی می‌توان آنها را در یکی از حوزه‌های تاریخ و یا داستان جای داد. در حقیقت، تلاش برای جدا کردن این دو حوزه، غالباً بیهوده به نظر می‌رسد؛ چون حداقل وجه تشابه تاریخ روایی و روایت داستانی، وجود راوی و طی دوره زمانی در روند روایت است.
تاریخ‌نگار و داستان نویس، با یک مسأله اساسی روبرو هستند و آن اینکه نشان دهند چگونه موقعیتی که در آغاز یک مجموعه زمانی رخ می‌دهد، در پایان به موقعیتی دیگر می‌انجامد.
نوشتن درباره رمان هفتصد صفحه‌ای سخت است. آن هم رمان تاریخی که نویسنده در همان صفحات اول تکلیف خودش و خواننده و کتاب را مشخص کرده باشد. آقای هادی شمس‌الدینی نویسنده یزدی این رمان سالها در عرصه تاریخ شفاهی فعالیت کرده است. اما این بار سراغ تاریخ ایران رفته است و در رمان حجیم یکی از آنها به سالهای ۱۲۹۶ تا ۱۳۵۷ (هم‌زمان با اواخر حکومت قاجار تا پیروزی انقلاب اسلامی) پرداخته است. پیش از هرگونه اشاره به متن و محتوا و ساختار رمان بهتر است به این متن نویسنده درصفحات ابتدایی توجه کنیم؛ «آنچه می‌خوانید داستان است نه تاریخ درباره تاریخ معاصر ایران کتابهای مستند بسیاری نوشته شده و خواهد شد. مشتاقان تاریخ محض می‌توانند به سراغ بهترین آنها بروند؛ اما علاقه‌مندان به داستان می‌توانند بی‌هیچ دغدغه‌ای به این قوه تخیل اعتماد کنند و لذت خواندن رمانی را که در بستر تاریخ اتفاق می‌افتد، در جست‌وجوی واقعیت‌های تاریخی، از دست ندهند. در این رمان هیچ تحریف عامدانه‌ای درباره وقایع تاریخی ایران و جهان اتفاق نیفتاده،اما به اقتضای جهان داستان شخصیت‌هایی خیالی در آن آفریده شده یا حادثه‌هایی خیالی در آن خلق شده است. کتاب به قهرمانانش تقدیم می‌شود؛ چه روایت زندگی‌شان واقعی باشد چه نباشد چه سرشته دست روزگار باشد، چه زاییده تخیل».
این سخنان صریح نویسنده اهمیت زیادی دارد. به این معنا او برای ما روشن کرده ما با یک رمان طرفیم ولو تاریخی. او وظیفه‌اش داستان گفتن است. حالا چه داستان تاریخی باشد یا اجتماعی. شمس‌الدینی می‌گوید دنبال این نباشید کجایش تاریخ است و کجای قصه تخیل. و اتفاقا این بخش تاریخی چقدر درست گفته شده؟ با خیال راحت قصه‌ات را بخوان و اگر روزی خواستی تاریخ بخوانی برو سراغ کتابهای مستند که کارشان روایت تاریخ است. همین! این حاشیه شاید از خوئد متن مهمتر باشد. دست کم خاطر مخاطب را از جهاتی آسوده می‌کند.
اما این کتاب درباره چه موضوعی است؟ در این رمان شخصیت اصلی فردی فرهیخته به نام «ادیبان» است(احتمالا شما هم مثل من ذهن‌تان رفته سراغ شخصیت منصور ادیبان سریال کیف انگلیسی). اجداد ادیبان در دیوان رسائل دربار قاجار، نقش دبیری داشته‌اند و خود او هم از ابتدای کودکی نزد پدربزرگ و پدرش خطاطی، ادبیات و شعر را آموخته است. ادیبان به واسطه شغل پدر، در زمان سلطنت رضاشاه، وارد وزارت داخله و بعد وارد نخست‌وزیری می‌شود و تمام اتفاقات دهه‌های ۲۰ و ۳۰ ایران را از نزدیک شاهد است. وقایعی مانند قیام گوهرشاد، جنگ‌جهانی دوم، ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد. پس ما یک راوی از نمای نزدیک داریم که بناست قاب چشم او راوی قصه باشد.
«یکی از آنها» در سی و هشت فصل نگارش شده که نویسنده در فصل‌های فرد وقایع سال ۱۳۵۷ و در فصل‌های زوج وقایع سال ۱۲۹۶ تا ۱۳۵۶ را هم‌زمان با هم روایت می‌کند که در نهایت این دو مقطع زمانی به یکدیگر می‌رسند. یعنی در واقع یک تقاطع هوشندانه فرمی رخ داده است. نویسنده از ترفند همیشگی خط مستقیم روایت و زمان چشم‌پوشی کرده است و ترجیح داده طرحی نو دراندازد. حفظ انسجام متن و محتوا در فرم‌هایی که زمان و اتفاقات در بستر زمان به شکل موازی روایت می‌شوند کار دشواری است که نویسنده از پس آنها خوب برآمده است.
تاریخ اگر به زبان قصه روایت نشود، چیزی نمی‌ماند جز طوماری از اسناد و ارقام بی‌حس بی جان که در قفسه کتابخانه‌ها منتظر دانشجویان تاریخ و پژوهشگران هستند. آنچه گذشته را زنده نگه می‌دارد روایت آدم‌هایی است که در دل حوادث زیسته‌اند دویده‌اند؛ افتاده‌اند؛ و برخاسته‌اند. رمان یکی از آنها از همین جنس روایتهاست قصه‌ای که ایران بر تب و تاب دهه‌های پر حادثه را از دل زندگی یک کارگزار حکومت پهلوی روایت می‌کند. موضوع یکی از آنها فقط بازنمایی و یا قصه تاریخ نیست بلکه در دل روایت تاریخ بازنمایی تصویر انسان ایرانی است برای قاب بستن روی روابط و موضوعات تاریخی و اجتماعی. رمان از روزهای اشغال ایران در جنگ جهانی اول شروع می‌شود که شاه مملکت مجبور به ترک ایران می‌شود و مملکت را نیروهای اجنبی اشغال می‌کنند.
داستان از اتفاقات تاریخ در پهلوی اول و حمله متفقین به ایران آرام‌آرام می‌گذرد به پیچ و خم تاریخ در کودتای ۲۸ مرداد می‌رسد و اوج داستانش را در روزهای پرشور انقلاب ۵۷ به نمایش می‌گذارد. نکته قابل توجه این رمان این است که ما در آن از بستر شاهد داستان زندگی انسان ایرانی هستیم. مردی که در میانه میدان قدرت و مردم ایستاده و به سودای خدمت فکر می‌کند مردی که در ساختار حکومت پهلوی میان وابستگی و استقلال میان مصلحت و حقیقت به دنبال راهی برای وفادار ماندن به آرمان‌هایش است. چه کار دشواری! از خلال همین گشت و گذرهاست که نویسنده به وطنش یزد هم ادای دین کرده است.
یکی از شخصیت هایی که در این رمان به آنها پرداخته شده ذکاءالملک فروغی است. تحقیق و نگارش درباره فروغی نیز کاری دشوار است چون ابعاد شخصیتی او به گونه‌ای است که انتخاب بعدی از این ابعاد این نگرانی را در پژوهشگر ایجاد می‌کند که مبادا با تمرکز بر وجهی از شخصیت او وجهی دیگر مغفول واقع شود. سیاستمداری رند مسلک که حواشی و اقوال درباره او بسیار زیاد است. در کنار نام فروغی و سعید نفیسی تا دلتان بخواهد نام شخصیتهای سیاسی آن دوره وارد کار شده که گاهی به نظر می‌رسد نویسنده فقط قصد یادآوری حضورشان را در آن برهه داشته است.
این نویسنده یزدی که پیش از این تجربه های موفقی در حوزه ی تاریخ شفاهی داشته در نخستین رمان خود با نگاهی دقیق و نثری پخته تاریخ را در قالبی زنده و پرکشش روایت کرده است. او از نثر گزارشی عبور کرده و به دل ماجرا رفته است. شخصیت‌هایش نسبتا واقعی‌اند زنده‌اند دو دل هستند. می‌ترسند و امید دارند. در مجموع کتاب تصویری قابل فهم از آن دوره تاریخی و انسان ایرانی آن زمان ارائه کرده است.