مرمت آثار تاریخی ایران؛ بی‌اسطوره و بی‌هویت
به گزارش خبرنگار مهر، بهمن نامور مطلق، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و رئیس سابق فرهنگستان هنر در هفتادمین نشست بازآفرینی پایدار بافت شهری، که پیش از ظهر پنجشنبه به صورت آنلاین برگزار شد، با اشاره به مسائل مختلف مرمت و بافت‌های تاریخی، بر ضرورت توجه به اسطوره‌ها در فرآیند مرمت تأکید کرد.
وی در این نشست به این نکته اشاره کرد: مرمت بافت‌های تاریخی و شهری یک موضوع پیچیده و چندوجهی است که نیازمند توجه از ابعاد مختلف علمی و فرهنگی است. به گفته وی، بافت‌های شهری به عنوان یکی از بزرگترین و پیچیده‌ترین ساختارهایی که انسان‌ها خلق کرده‌اند، باید با دقت و از منظرهای گوناگون مورد بررسی قرار گیرند.
وی در ادامه افزود: ایران با داشتن یک میلیون اثر تاریخی، کشوری است که در هر گوشه‌اش می‌توان آثار تاریخی و فرهنگی ارزشمندی یافت. از این رو، باید به این آثار توجه ویژه‌ای داشت و آنها را در قالبی علمی و متمرکز مورد حفاظت قرار داد.
مرمت، فرآیندی علمی و آکادمیک
نامور مطلق با تأکید بر اهمیت مرمت، اشاره کرد: هیچ شهری نباید به‌طور صرف به الگوهای توسعه شهری از دیگر کشورها تکیه کند، بلکه باید در مرمت آثار تاریخی خود، به لحاظ فرهنگی و تاریخی، به نظریات و دانش‌های بومی توجه ویژه‌ای داشته باشد.
وی از نبود ارتباط قوی میان شهرداری‌ها و دانشگاه‌ها در کشور انتقاد کرد و گفت: این مسئله باعث شده تا در فرآیند مرمت، نگرش علمی و آکادمیک جایگاه درستی نداشته باشد. به گفته وی، یکی از بزرگترین مشکلات موجود در مرمت آثار تاریخی کشور، فقدان گفتمان و گفت‌وگوی سازنده میان دانشگاهیان و مسئولان اجرایی است که در این زمینه در تلاشند.
ارتباط اسطوره‌ها و مرمت
رئیس سابق فرهنگستان هنر در بخش دیگری از صحبت‌های خود، به نقش اسطوره‌ها در مرمت پرداخت و گفت: اسطوره‌ها و مرمت ارتباطی عمیق و پیچیده دارند. اسطوره‌ها نه تنها می‌توانند در فهم بهتر و عمیق‌تر فرآیند مرمت کمک کنند، بلکه فرآیند مرمت می‌تواند خود به نوعی اسطوره‌سازی تبدیل شود.
وی با بیان این نکته که در فرهنگ ما مرمتگران به‌ندرت تبدیل به شخصیت‌های اسطوره‌ای می‌شوند، تأکید کرد: باید فرهنگ‌سازی صورت گیرد تا افراد شایسته در این عرصه به‌عنوان الگو شناخته شوند. برای اینکه مرمت به نوعی تبدیل به یک اسطوره شود، باید فرآیند مرمت به‌طور گسترده و فراگیر در سطح جامعه شناخته و تکثیر شود.
مرمت‌های اسطوره‌ای و جایگاه آنها در جامعه
نامورمطلق همچنین به این نکته اشاره کرد: مرمت، در صورتی که موفقیت‌آمیز باشد، باید به یک اثر تبدیل شود که در ذهن و دل مردم جای گیرد. به گفته وی، مرمت باید به نوعی باشد که مردم آن را دیده و درک کنند، و همین امر باعث می‌شود که یک مرمت به عنوان «مرمت اسطوره‌ای» شناخته شود.
وی از فقدان گفتمان صحیح در این زمینه در کشور انتقاد کرد و گفت: در کشورهای دیگر، گفتمان‌سازی در زمینه مرمت به‌طور منظم و مؤثر انجام می‌شود، ولی ما در ایران این فرآیند را به‌درستی انجام نداده‌ایم.
این اسطوره شناس به تأثیر اسطوره‌ها در مرمت آثار تاریخی پرداخت و گفت: آثاری که به اسطوره‌ها پیوند دارند، به‌طور خودکار زبان‌زد می‌شوند و مردم تمایل بیشتری به بازدید از آنها دارند.» او مثال‌هایی از بناهای تاریخی در کاشان زد که به‌دلیل داشتن ویژگی‌های اسطوره‌ای، مورد توجه ویژه مردم قرار گرفته‌اند. مرمت آثار اسطوره‌ای نه تنها باعث حفظ آنها می‌شود، بلکه باعث جذب بیشتر گردشگران نیز می‌شود و این امر می‌تواند به‌طور مثبت بر روند حفظ و نگهداری آنها تأثیرگذار باشد.
ویژگی‌های مرمت‌های اسطوره‌ای
نامور مطلق در بخش دیگری از سخنان خود به ویژگی‌های مرمت‌های اسطوره‌ای پرداخت و گفت: مرمت‌های اسطوره‌ای باید به‌گونه‌ای باشند که به‌طور فراگیر در جامعه شناخته شوند. مرمت باید به نوعی باشد که همه مردم از آن آگاه شوند و آن را به‌عنوان یک کار برجسته و مهم بشناسند. در حال حاضر در ایران، هیچ مرمت اسطوره‌ای به‌طور گسترده شناخته نشده است، زیرا ما نتواسته‌ایم این فرآیند را به‌درستی گفتمان‌سازی کنیم.
مرمت و تأثیرات اجتماعی و فرهنگی آن
وی به تأثیر کار مرمت در ابعاد مختلف اجتماعی و فرهنگی اشاره کرد و گفت: مرمت آثار تاریخی می‌تواند نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی یک جامعه ایفا کند. اگر شهرداری‌ها به‌عنوان نهادهای مسئول در حفظ بافت‌های تاریخی، به‌درستی از آثار تاریخی حفاظت کنند، می‌توانند به‌عنوان پاسداران هویت شهری شناخته شوند. یکی از مشکلات اصلی در حال حاضر، نبود شناخت صحیح از مرمت و اهمیت آن در جامعه است، به طوری که بسیاری از مردم و مسئولان درک درستی از این فرآیند ندارند وحتی برخی از آنها گاهی به‌طور نادرست اقدام به تخریب یا تغییر بافت‌های تاریخی می‌کنند.
اهمیت انتخاب شهردارانی آگاه به بافت‌های تاریخی
رئیس سابق فرهنگستان هنر بر اهمیت انتخاب شهردارانی تأکید کرد که با بافت تاریخی و هویت شهری آشنا باشند و از آنها حفاظت کنند. اگر شهرداری‌ها با دیدگاه‌های غیر بومی و بدون توجه به ارزش‌های تاریخی به مرمت آثار تاریخی بپردازند، ممکن است به‌جای حفاظت از آنها، باعث تخریب یا تغییرات غیرضروری در بافت‌های تاریخی شوند.
وی به تأثیرات منفی انتخاب شهردار غیر بومی در شهرهای تاریخی مانند تهران، شیراز و اصفهان اشاره کرد و گفت: این مسئله باعث شده تا بخش‌های زیادی از هویت شهری و آثار تاریخی این شهرها از بین بروند.
مرمت، احیا و نجات از فساد و فرسودگی
نامور مطلق، مرمت را به دم مسیحایی تشبیه کرد و گفت: مرمت آثار تاریخی همانند زنده‌کردن خاطرات شهر است. بافت‌های تاریخی هویت و حافظه شهری هستند و زمانی که این بافت‌ها تخریب یا از بین می‌روند، در واقع بخشی از هویت شهری نابود می‌شود. به همین دلیل، مرمتگران کار عیسی‌گونه‌ای انجام می‌دهند، چون با احیای این بافت‌ها، خاطرات جمعی مردم را زنده می‌کنند.
وی تأکید کرد: مرمت به‌عنوان یک فرآیند نجات‌دهنده باید در جامعه شناخته شود و مسئولان باید این فرآیند را به‌عنوان یک ارزش فرهنگی و اجتماعی ترویج دهند.
نقش زمان در حفظ یا تخریب بافت‌های تاریخی
این اسطوره شناس با اشاره به نقش زمان در بافت‌های تاریخی، آن را به عنوان یک شمشیر دو لبه توصیف کرد و گفت: زمان هم به آثار تاریخی ارزش می‌دهد و هم می‌تواند موجب فرسایش آنها شود. شهرداری‌ها به‌عنوان حافظان هویت شهری، باید به دو صورت عمل کنند: از یک طرف با حفظ و مرمت از تخریب این آثار جلوگیری کنند و از طرف دیگر، نقاط قوت آنها را برجسته سازند تا بافت تاریخی رابطه‌ای سودمند و پویا با شهر و شهروندان داشته باشد.
وی آثار و بافت‌های تاریخی را امانتی میان‌نسلی توصیف کرد و افزود: بافت‌های تاریخی و آثار فرهنگی، امانتی هستند که از نسل‌های گذشته به ما رسیده و باید به نسل‌های آینده سپرده شود. بنابراین، مسئولیت سنگینی بر دوش مرمتگران و مسئولان شهری است. اگر مرمت به درستی انجام نشود، در واقع به این امانت خیانت کرده‌ایم.
در مجموع، این نشست با تأکید بر اهمیت اسطوره‌ها در مرمت آثار تاریخی و لزوم گفتمان‌سازی صحیح در این حوزه به پایان رسید. نامور مطلق در نهایت گفت که باید از تجربیات جهانی در این زمینه بهره برد و تلاش کرد تا ایران به‌عنوان الگوی مرمت در سطح جهانی شناخته شود.