جمهوری آذربایجان پل ارتباطی روسیه برای صادرات گاز به ایران
در جریان سفر پزشکیان به مسکو، روسیه توافق خود را برای انتقال سالانه ۵۵ میلیارد مترمکعب گاز به ایران از طریق جمهوری آذربایجان اعلام کرد. این پروژه که با چالش‌های فنی و ژئوپلیتیکی همراه است، پیامدهای اقتصادی و راهبردی مهمی برای منطقه خواهد داشت.
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، در جریان سفر «مسعود پزشکیان» رئیس‌جمهور ایران به مسکو، طرف روسی به طور غیرمنتظره‌ای اعلام کرد که شرکای قرارداد راهبردی برای انتقال حجم زیادی از گاز روسیه به ایران از طریق جمهوری آذربایجان به توافق رسیده‌اند. حجم این صادرات سالانه 55 میلیارد مترمکعب خواهد بود.
سرگئی سیویلف، وزیر انرژی روسیه، پس از پایان مذاکرات اعلام کرد که پروژه خط لوله گاز روسیه- ایران امضا شده و از طریق جمهوری آذربایجان عبور خواهد کرد.
سیویلف گفت: «مسیر به طور کامل مشخص شده است. در حال حاضر در مرحله نهایی مذاکرات، یعنی تعیین قیمت هستیم. حجم صادرات قبلاً مشخص شده است. قیمت همیشه یک مسئله تجاری و به دنبال یافتن راه‌حلی سازش آمیز است. به همین دلیل، گروه‌های کاری از دو طرف تشکیل شده و کارشناسان در حال تعیین رویکردی برای قیمت‌گذاری هستند.»
وزیر انرژی روسیه همچنین گفت که در مرحله اول، حجم کمی گاز، حدود دو میلیارد مترمکعب در سال منتقل خواهد شد.
سیویلف افزود: «اما توافق اولیه بر سر این است که ما این حجم را به 55 میلیارد مترمکعب افزایش دهیم.»
وزیر انرژی روسیه مشخص نکرد که آیا این کار از طریق گسترش شبکه خطوط لوله موجود انجام خواهد شد یا با ساخت خط لوله جدید.
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، نیز به توافق برای انتقال گاز روسیه به ایران از طریق جمهوری آذربایجان اشاره و حجم 55 میلیارد مترمکعب در سال را تأیید کرد.
جمهوری آذربایجان هنوز به این اظهارات در مسکو واکنشی نشان نداده است.
انتقال گاز روسیه به ایران از طریق آذربایجان: جزئیات و پیامدها
در حالی که ایران و روسیه برای انتقال گاز روسیه به ایران از طریق جمهوری آذربایجان به توافق رسیده‌اند، این موضوع می‌تواند پیامدهای مهمی برای منطقه داشته باشد.
در سال 2023، ایران تنها 14 میلیارد مترمکعب گاز به ترکیه و عراق و همچنین حدود 0.4 میلیارد مترمکعب گاز را در چارچوب توافق «گاز در قبال برق» به ارمنستان صادر کرده است.
برای مدت طولانی، گاز مورد نیاز مناطق شمالی ایران از ترکمنستان تأمین می‌شد. همچنین، گاز ترکمنستان از طریق شمال ایران به جمهوری آذربایجان نیز منتقل می‌شد. اما چند سال پیش، به دلیل اختلافات بین دو کشور، صادرات گاز ترکمنستان به ایران متوقف شد و به همین دلیل، رفع نیازهای جمعیتی حدود 90 میلیونی ایران در زمینه گاز و برق به ویژه در زمستان با مشکل مواجه شده است.
این شرایط باعث شده که ایران به خرید گاز از روسیه علاقه‌مند شود. در عین حال، مسکو که بخش قابل‌توجهی از سهم خود را در بازار اروپا از دست داده، به دنبال بازارهای جدید است و ایران را یکی از گزینه‌های احتمالی می‌داند.
در ژوئن 2024، «گازپروم» و شرکت ملی گاز ایران یک تفاهم‌نامه راهبردی برای صادرات گاز طبیعی روسیه به ایران امضا کردند. ایران حتی حجم احتمالی این صادرات را 300 میلیون مترمکعب در روز (معادل 109 میلیارد مترمکعب در سال) برای مصرف داخلی و همچنین صادرات مجدد به کشورهای همسایه اعلام کرده بود.
گفته می‌شد که هزینه ایجاد زیرساخت‌های لازم، از جمله احتمال ساخت خط لوله گاز از شمال به جنوب ایران، بر عهده روسیه خواهد بود. برآوردها نشان می‌داد که این پروژه می‌تواند سالانه 10 تا 12 میلیارد دلار گردش مالی داشته باشد. اما در آن زمان، مسیر و حجم صادرات گاز روسیه به ایران به طور رسمی اعلام نشده بود؛ بنابراین، این سؤال که این حجم زیاد گاز روسیه چگونه به ایران منتقل خواهد شد، به یک معما تبدیل شده بود.
دو مسیر احتمالی وجود داشت: از طریق جمهوری آذربایجان یا از طریق کشورهای آسیای مرکزی.
انتقال گاز روسیه به ایران از طریق آذربایجان و تأثیر آن بر معادلات منطقه
روسیه به طور رسمی اعلام کرده که مسیر انتقال گاز به ایران از طریق جمهوری آذربایجان تعیین شده است؛ اما منابع در بخش انرژی روسیه می‌گویند که این به معنای انصراف از صادرات از طریق آسیای مرکزی نیست. روسیه به استفاده از هر دو مسیر برای افزایش هر چه بیشتر حجم صادرات به ایران علاقه‌مند است. بخشی از این گاز برای مصرف داخلی ایران و بخش دیگر برای صادرات مجدد به ترکیه و ایجاد یک هاب گازی در این کشور با همکاری ایران، روسیه و قطر استفاده خواهد شد.
برای روسیه که با محدودیت‌های زیادی در صادرات مستقیم گاز به اروپا مواجه است، ایجاد هاب گازی در ترکیه فرصتی مناسب برای حفظ امکان صادرات به این منطقه است.
شبکه خطوط لوله گاز از دوران شوروی امکان انتقال حداکثر 10 میلیارد مترمکعب گاز در سال را از طریق جمهوری آذربایجان فراهم می‌کند؛ اما برای این کار، باید ایستگاه‌های کمپرسور به‌روز و شبکه موجود نیز بازسازی شود. علاوه بر این، افزایش حجم صادرات به بیش از این مقدار، به ساخت خط لوله جدید و سرمایه‌گذاری‌های میلیاردی نیاز دارد.
به گفته نشریه Oilcapital.ru، «گازپروم» می‌تواند با استفاده از ذخایر «سامانه یکپارچه تأمین گاز»، حداکثر 10 میلیارد مترمکعب گاز را در سال از طریق جمهوری آذربایجان به ایران صادر کند. این ذخایر در حال حاضر در ترازنامه شرکت وجود دارد و می‌تواند از منابع مختلف برای بهینه‌سازی قیمت تأمین شود. منبع اصلی این گاز، سیبری غربی از جمله شبه‌جزیره یامال خواهد بود. اما با افزایش حجم صادرات سالانه از 10 میلیارد به 50 تا 70 میلیارد مترمکعب، برای تأمین حداقل سودآوری، باید منابع تأمین گاز بهینه‌سازی شود.
این پروژه می‌تواند پیامدهای مهمی برای جمهوری آذربایجان داشته باشد. آذربایجان با قرار گرفتن در مسیر انتقال گاز روسیه به ایران، می‌تواند از این موقعیت برای تقویت جایگاه خود در معادلات منطقه و همچنین برای کسب درآمد از حق ترانزیت استفاده کند؛ اما در عین حال، این موضوع می‌تواند باعث افزایش وابستگی آذربایجان به روسیه و همچنین ایجاد تنش در روابط با غرب شود.
محدودیت‌های میدان گازی آستاراخان و چالش‌های پیش روی روسیه
در حالی که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در سخنرانی خود در «انجمن اقتصادی شرق» در سپتامبر 2024 به میدان گازی آستاراخان به عنوان یک منبع احتمالی برای تأمین گاز اشاره کرده، اما این میدان با محدودیت‌هایی مواجه است که می‌تواند برنامه‌های روسیه را با چالش مواجه کند.
ذخایر این میدان بر روی کاغذ بسیار زیاد و حدود 4 تریلیون مترمکعب است که می‌تواند تولید سالانه 100 میلیارد مترمکعب را برای 30 سال تأمین کند. این حجم گاز نه‌تنها می‌تواند نیاز جنوب روسیه را تأمین کند، بلکه برای صادرات نیز کافی است.
اما در عمل، حداکثر تولید این میدان تنها 12 میلیارد مترمکعب در سال بوده و در حال حاضر حدود 9.5 میلیارد مترمکعب است. مشکل اصلی میدان گازی آستاراخان، میزان بالای سولفید هیدروژن در گاز طبیعی استخراج شده از این میدان است. حتی با تولید فرضی 100 میلیارد مترمکعب در سال، تنها نیمی از این حجم پس از تصفیه قابل‌استفاده برای مصرف‌کنندگان خواهد بود.
برای توسعه این میدان، پالایشگاه گاز آستاراخان با ظرفیت 12 میلیارد مترمکعب در سال ساخته شده؛ اما در حال حاضر، تجهیزات خارجی این پالایشگاه به تعمیرات اساسی نیاز دارد. این موضوع بر عملکرد پالایشگاه و در نتیجه بر میزان تولید میدان تأثیر می‌گذارد.
این پالایشگاه توسط شرکت مهندسی فرانسوی Technip ساخته شده است. این شرکت یکی از اولین شرکت‌های غربی بود که پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین در زمستان 2022، با اعلام اینکه به تحریم‌ها پایبند است، همه فعالیت‌ها و صادرات تجهیزات خود را به روسیه متوقف کرد.
چالش‌های پیش روی صادرات گاز روسیه به ایران از طریق آذربایجان
در حالی که روسیه قصد دارد حجم زیادی از گاز خود را از طریق جمهوری آذربایجان به ایران صادر کند، اما این طرح با چالش‌های متعددی مواجه است.
میدان گازی آستاراخان که به عنوان یکی از منابع تأمین گاز برای این پروژه مطرح شده، با محدودیت‌هایی مواجه است. در حال حاضر، پالایشگاه گاز آستاراخان با مشکلاتی در زمینه تعمیر تجهیزات موجود و همچنین ساخت تجهیزات جدید مواجه است. بررسی آمار تولید گاز نشان می‌دهد که حداقل یکی از شش واحد آماده‌سازی اولیه گاز غیرفعال است. در حال حاضر، گاز این میدان برای مصرف‌کنندگان در استان آستاراخان و مناطق همسایه استفاده می‌شود.
اگر فرض کنیم که گاز آستاراخان 50 درصد از حجم صادرات سالانه 50 تا 70 میلیارد مترمکعب به ایران را تشکیل دهد، «گازپروم» باید حداقل 25 میلیارد مترمکعب گاز قابل‌فروش از این میدان استخراج کند که برای این کار، باید ظرفیت پالایشگاه گاز آستاراخان را بیش از چهار برابر افزایش دهد.
نشریه OilCapital.ru در اکتبر سال گذشته گزارش داده بود که در مورد میدان آستاراخان مسائل حل‌نشده‌ای وجود دارد که باعث ایجاد تردید در میان کسانی شده که از طرح صادرات گاز آستاراخان به ایران حمایت می‌کنند.
بنابراین، برنامه‌های روسیه برای صادرات حجم زیادی از گاز به ایران از طریق جمهوری آذربایجان و سپس فروش آن از طریق ترکیه به اروپا، در حال حاضر چندان روشن نیست. در آینده نزدیک، صادرات چند میلیارد مترمکعب گاز به ایران از طریق بازسازی شبکه خطوط لوله گاز که از دوران شوروی باقی مانده، واقع‌بینانه‌تر است.
از سوی دیگر، قیمت گاز روسیه که از طریق آذربایجان به ایران صادر می‌شود، به مراتب کمتر از قیمت آن در بازار اروپا خواهد بود و آذربایجان نیز به عنوان کشور ترانزیتی می‌تواند درآمد قابل‌توجهی از انتقال گاز روسیه به ایران کسب کند.
انتهای پیام/