گنجینه‌ای تاریحی با میلیون‌ها سند در میدان بهارستان
به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از روزنامه اعتماد، پژوهشگران و روزنامه‌نگاران برای سخن گفتن و قلم زدن درباره شناخت تحولات تاریخی دیرینه ایران تا به امروز نیاز به چه شرایط و امکاناتی دارند؟ در پاسخ به این سوال می‌توان گفت علاوه بر مشاهدات و تجربه‌های میدانی، پژوهشگران و روزنامه‌نگاران باید بتوانند با اتکا به میلیون‌ها داده و اسناد تاریخی، در گام دوم و در میان‌مدت به مرحله شناخت درک و فهم مسائل روز رسیده تا در گام سوم و در بلندمدت بتوانند فقط با یک گام بیشتر برداشتن، فردای نزدیک و دور کشور را مشاهده و بررسی کرده و برای اهداف بلندمدت آن حداقل در حرفه تخصصی خود برنامه‌ریزی کنند. برای این منظور، برای هر شخصیت پژوهشگر و روزنامه‌نگاری، به‌ویژه در حوزه‌های تخصصی، این نیاز ضروری وجود دارد تا به منابع اسنادی و پژوهشی که جزو نیازهای حیاتی او محسوب می‌شوند، بدون هیچ مانع و کارشکنی دسترسی داشته باشند. در همین راستا می‌توان گفت؛ این منابع‌حیاتی شامل کتاب‌ها به ویژه کتاب‌های تخصصی، ترجمه‌ها، سفرنامه‌های خارجی و ایرانی، آرشیو روزنامه‌ها و مجلات، اسناد صوتی و تصویری، عکس و آثار ملی در موزه‌ها و… هستند که در ایران، دسترسی به این منابع از طریق امکانات دولتی که موظف به جمع‌آوری، حفظ و نگهداری از این مجموعه اسناد نفیس و ماندگار هستند، امکان‌پذیر است. خوشبختانه «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» که بیش از یکصد سال قدمت دارد، چندین سال است که بهره بردن از امکانات حاضر را برای استفاده دانشجویان، پژوهشگران و روزنامه‌نگاران کشور امکان‌پذیر کرده است. بر همین اساس، روزنامه اعتماد در نخستین شماره از ستون «تاریخ اسناد مجلس و دیپلماسی» که از امروز و به صورت یک روز در هفته راه‌اندازی می‌شود، ابتدا با پرداختن به تاریخچه‌ای از تاسیس نخستین کتابخانه رسمی و دولتی مجلس شورای ملی ایران که برگرفته از بولتن خبری روابط عمومی و امور بین‌الملل مجلس در سال ۱۳۹۸ است، در ادامه به دو برگ از اسناد وزارت خارجه و چگونگی این روابط فرهنگی بین ایران و مصر می‌پردازد تا خود دریچه‌ای باشد به روی سلسله گزارش‌هایی که از امروز به صورت یک روز درهفته، در همین ستون منتشر می‌شود.
تاریخچه نخستین کتابخانه دولتی مجلس شورای ملی در سال ۱۳۰۴
نخستین جوانه شکل‌گیری کتابخانه مجلس هنگامی سر برآورد که نخستین رئیس مجلس، مرتضی قلی‌خان هدایت (صنیع‌الدوله)، در سال ۱۲۸۵ه.ش (۱۳۲۴ ق – ۱۹۰۶م) دستور خرید چند جلد کتاب حقوقی را صادر کرد؛ اما تاسیس رسمی کتابخانه به دوره نخست مجلس شورای ملی برمی‌گردد. هدف بنیادین از راه‌اندازی این مرکز، حمایت فکری و علمی از نمایندگان مجلس بود که از ضرورت‌های اساسی تشکیل حکومت جدید به شمار می‌آمد. البته با همه عزمی که برای انجام این کار وجود داشت، به دلیل مشکلات ناشی از تغییرات اساسی در سیستم حکومتی و مشغله‌های فراوان نمایندگان، این کار چندان میسر نشد. تا اینکه در دوره دوم مجلس شورای ملی، نمایندگان مجلس گامی اساسی و قانونی را در این باره برداشتند. بر این اساس، در ماده ۱۳۵ نظامنامه داخلی (آیین‌نامه داخلی) مجلس شورای ملی، مصوب ۱۷ دی۱۲۸۷، از «دایره کتابخانه» به عنوان یکی از دوایر «شعبه اداری» مجلس شورای ملی نام برده شد. ذکر نام کتابخانه در این قانون، انگیزه مهمی برای تکمیل و توسعه آن فراهم آورد. فردی که در تحقق این ماده بسیار کوشید، ارباب کیخسرو شاهرخ، نماینده زردشتیان در مجلس شورای ملی و رئیس امور اداری و کارپردازی مجلس شورای ملی بود، اما به علت کثرت کارهای اداری، انجام وظایف نمایندگی و کمبود اعتبارات مالی، تکمیل و توسعه کتابخانه به تعویق افتاد. وی در سال ۱۲۹۱ه.ش (۱۳۳۰ق-۱۹۱۲م) برای تکمیل کتابخانه، ۲۰۲ جلد از کتاب‌های خطی و قدیمی میرزا ابوالحسن جلوه، فیلسوف و عارف ایرانی دوره ناصرالدین‌شاه را خرید. افزون بر این، ۱۰۹۱ جلد از کتاب‌های اهدایی احتشام‌السلطنه محمود علامیر را دریافت و از این تاریخ به بعد، به معنای واقعی کلمه کتابخانه مجلس را راه‌اندازی کرد. کتاب‌های خریداری شده و اهدایی، در دو اتاق‌کوچک و داخل چند قفسه چوبی در قسمت حوضخانه عمارت قدیمی و زیبای مجلس شورای ملی (کاخ بهارستان) چیده و نگهداری می‌شد. این کتابخانه کوچک، همواره محل مراجعه و استفاده نمایندگان بود. در آغاز، بنا بود کتابخانه در همان محل حوضخانه و به صورت رسمی افتتاح شود؛ اما این کار به دلیل موانع مختلف انجام نشد. ضمن آنکه رئیس وقت مجلس شورای ملی، مرحوم حسین پیرنیا (موتمن‌الملک)، با افتتاح کتابخانه در آن فضای‌کوچک مخالفت ورزید؛ زیرا معتقد بود باید نخست محل مناسبی برای کتابخانه در نظر گرفته شود.
مجلس پس از چندی، در دوره پنجم تقنینیه، باغ بهارستان و عمارت‌های آن را خریداری کرد. همین، باعث شد که تلاش‌ها و کوشش‌ها برای تاسیس ساختمان مستقل و رسمی کتابخانه، در سال ۱۳۰۲ به نتیجه برسد. بدین منظور، یکی از عمارت‌های باغ بهارستان، واقع در سمت شرقی مجلس، آماده‌سازی و تغییرات لازم در آن اعمال شد تا اینکه در زمستان همان سال، کتاب‌ها از کاخ بهارستان به ساختمان جدید انتقال یافت.
در آن هنگام مدیریت موقت کتابخانه برعهده عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ بود؛ اما پس از نزدیک به دو سال، زیر نظر یوسف اعتصامی‌آشتیانی (اعتصام‌الملک) از مدیران دانشمند و کاردان، قرار گرفت و در سال ۱۳۰۴ به عنوان اولین کتابخانه رسمی و دولتی بازگشایی شد.
مجلس و قوه مقننه از ارکان اساسی نظام حکومتی ایران بوده و بیم انحلال و تعطیلی آن کمتر به نظر می‌رسید. به همین دلیل، صاحبان مجموعه‌ها برای محفوظ ماندن آثار و اسناد مکتوب خود، ترجیح می‌دادند کتاب‌های خود را به کتابخانه مجلس اهدا کنند. در نتیجه، کتابخانه مجلس در طول ۱۱۳ سال گذشته، به کتابخانه‌ای معتبر در کشور تبدیل شد. خدمات این مرکز مهم، منحصر به وظایف قانونگذاری نبوده و در اختیار همه پژوهشگران قرار گرفته است. رشد و توسعه کتابخانه مجلس و افزایش مجموعه‌ها، منابع و مخازن آن در سال‌های بعد، مدیران و مسوولان کتابخانه و مجلس را بر آن داشت که به احداث ساختمانی متناسب با کاربری چندجانبه بیندیشند؛ ساختمانی‌که بتواند حافظ حریم علمی و حرمت معنوی مجلس و پاسخگوی حجم منابع و مراجعان باشد. بدین ترتیب در ۱۷ بهمن ۱۳۴۱ ساختمانی که در حال حاضر کتابخانه اصلی در آن قرار دارد، افتتاح شد. کتابخانه مجلس از دوران پهلوی تا انقلاب اسلامی بی‌وقفه فعالیت‌های خود را ادامه داد. با پیروزی انقلاب و پس از شش ماه توقف داوطلبانه، بار دیگر فعالیت خود را از سر گرفت.
در سال۱۳۶۲ کتابخانه مجلس سنای سابق با عنوان کتابخانه شماره ۲، زیر نظر کتابخانه مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. این مجموعه هم‌اکنون کتابخانه ایرانشناسی نام دارد. پنجم دی‌ماه ۱۳۷۵، اساسنامه جدید کتابخانه مجلس قانونی شد. از آن پس کتابخانه با عنوان «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» تحت نظارت هیات امنایی مرکب از اعضای انتخابی و انتصابی و با ریاست عالی رییس مجلس روند توسعه و تحول خود را استمرار بخشید.
در حال حاضر کتابخانه مجلس شورای اسلامی در باغ بهارستان و در کنار عمارت‌های زیبا و قدیمی مجلس شورای ملی (کاخ بهارستان‌سابق و ساختمان مشروطه فعلی) و عمارت ملیجک (عزیزالسلطان) قرار دارد.
تاسیس کتابخانه ایرانشناسی سال ۱۳۲۸
در ادامه، تاریخچه تاسیس «کتابخانه ایرانشناسی – شماره۲» نیز به شرح زیراست: «این کتابخانه پس از تاسیس مجلس سنا در سال ۱۳۲۸ ه.ش (۱۹۴۹م) و انتخاب سیدحسن تقی‌زاده به عنوان اولین رییس آن و با یاری مرحوم دکتر زریاب خویی (اولین مدیر کتابخانه مجلس سنا) تاسیس شد. جهت تامین بودجه خرید منابع این کتابخانه، اولین اقدام، استفاده از جریمه‌های دیرکرد سناتورها بود. پیش از انقلاب اسلامی ایران تنها سناتورها و تعدادی از استادان و شخصیت‌های برجسته می‌توانستند از آن استفاده کنند.
مجلس سنا از بدو تاسیس تا سال ۱۳۳۴ ساختمانی مخصوص به خود نداشت و جلسات آن در عمارت مجلس شورای ملی تشکیل می‌شد. کتابخانه مجلس سنا نیز در دو اتاق کوچک در عمارتی نزدیک به ساختمان مجلس شورای ملی به نام عمارت ملیجک (کلاه‌فرنگی) واقع در باغ بهارستان با مجموعه‌ای حدود۴۰۰ الی ۵۰۰ جلد کتاب شکل گرفت. در سال ۱۳۳۴ مجلس سنا به ساختمانی جدید منتقل شد و به‌تبع آن کتابخانه مجلس سنا نیز در تالاری درکنار هیات رییسه جای گرفت.
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال۱۳۵۷، مجلس سنا منحل و مجلس شورای اسلامی که در سال ۱۳۵۹ تاسیس شده بود، در همان ساختمان مجلس سنای سابق مستقر شد. در سال۱۳۶۲، کتابخانه مجلس سنای سابق که اینک کتابخانه شماره۲ مجلس شورای اسلامی نام داشت به کاخ موزه نگارستان سابق که ساختمانی جداگانه و بیرون از مجلس بود، منتقل شد و برای اولین‌بار در دسترس عموم مردم قرار گرفت. این کتابخانه در اوایل سال ۱۳۸۳ به عمارت زیبا و قدیمی مجلس شورای ملی سابق، معروف به ساختمان مشروطه، منتقل و در نهایت در تاریخ ۲۴ آبان ۱۳۸۳، مصادف با روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار طی مراسمی در ساختمان قدیمی کتابخانه مجلس، واقع در باغ بهارستان نزدیک به ساختمان‌های مجلس شورای ملی سابق و ملیجک بازگشایی شد .
ارتباطات فرهنگی ایران و مصر در اسناد وزارت امور خارجه
اکنون با توجه به آنچه از امکانات و شرایط عمومی مجموعه کتابخانه مجلس شرح داده شد، در پایان این گزارش به دو برگ از اسناد وزارت امور خارجه در رابطه با روابط فرهنگی ایران و مصر پرداخته می‌شود که از بُعد منطقه‌ای و بین‌المللی می‌تواند از اهمیت بسیار زیادی برخوردار باشد. متن این دو برگ سند به شرح زیر است:
«سفارت کبرای شاهنشاهی ایران – قاهره- ۲۰ر۴ر۳۸ وزارت امور خارجه: دبیرخانه جامعه دول عرب ضمن یادداشتی تقاضا کرده است که نظر به تحکیم روابط فرهنگی بین کشورهای‌عربی و ایران جامعه دول عرب در نظر دارند هیاتی به ریاست آقای دکتر صلاح‌الدین المنجد رییس کتابخانه کتب خطی جامعه در نیمه دوم ماه آگوست به منظور عکسبرداری و تهیه میکروفیلم از کتاب‌های خطی عربی که در کتابخانه‌های تهران و مشهد و تبریز و سایر شهرستان‌های ایران موجود است بآنکشور [به آن کشور] اعزام دارد و تقاضا کرده است برای هیات مزبور و انجام ماموریت آنها تسهیلات ممکنه فراهم شود، ضمنا اعلام کرده است که دبیرخانه جامعه دول عرب حاضر است نمونه‌هایی از نسخه‌های خطی عکسبرداری شده موجود در کتابخانه جامعه را به کتابخانه‌های ایران تقدیم دارد – خواهشمند است در صورت موافقت با ورود نامبردگان و تسهیلاتی که ممکن است برای انجام کار آنها معمول داشت و هر پاسخی که باید داده شود این سفارت کبری [این سفارت کبرای] را مستحضر فرمایند تا به اطلاع دبیرخانه مزبور برسد. یک نسخه از انتشارات جامعه دول عرب تالیف آقای دکتر صلاح‌الدین المنجد به زبان فرانسه جهت مزید استحضار به پیوست ایفاد می‌شود. سفیر- جمشید قریب»
یازده ماه پس از این تاریخ، در سند دیگری در وزارت خارجه، نتیجه این روابط فرهنگی بین ایران و مصر مشاهده می‌شود که متن آن بدین شرح است: «سفارت کبرای شاهنشاهی ایران – قاهره- ۱۷ر۳ر۳۹ وزارت امور خارجه- پس از بازگشت دکتر صلاح‌الدین المنجد رئیس قسمت مخطوطات جامعه دول عرب از تهران روزنامه‌الاخبار در تاریخ ۱۳ر۳ر۳۹ می‌نویسد که دکتر نامبرده پانصد نسخه خطی نادر در ایران پیدا کرده که در علوم ریاضی و فلک و فلسفه عرب بحث می‌کند. فرهنگ اسلامی که به زبان‌عربی تدوین شده قرن‌ها در تمام خاک ایران و مخصوصا در مسلمانان ایران فرهنگ عمومی بوده است. اکثر این نسخ خطی از قرن سوم و چهارم هجری است و مهم‌ترین آنها (مسائل حسنین بن اسحق) قدیمی‌ترین نسخه خطی در دنیاست. نسخه خطی کتاب (العین) اولین قاموس عربی است. بسیاری از این نسخ به خط خود مولف نوشته شده و بدین‌وسیله می‌توان کتب عربی را که به چاپ رسیده با مقابله با نسخه اصلی تصحیح کرد. انتظار می‌رود این اکتشاف دریچه جدیدی را در تاریخ علوم نزد اعراب بازنماید. سفیرکبیر- جمشید قریب»
۲۵۹